«Euskal gizarteak gainetik kendu nahi du 'terrorista' marka»

Indarkeria politikoaren pertzepzioa aztertzen ari da azken urteetan EHUko Psikologia Fakultateko ikerlari talde bat, Dario Paezek zuzenduta. Laster plazaratuko dute Maitane Arnosok (Donostia, 1981) eta Magdalena Bobowikek (Bialystok, Polonia, 1981) azken lana. Horri buruz hitz egin zuen atzo Bobowikek, Oñatiko Unibertsitatean (Gipuzkoa), Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundeak antolatutako mintegian. Barkamen eskeak legean duen tokiaz aritu dira bi egunez nazioarteko hainbat aditu.

Indarkeriaz hitz egiteko orduan, zeinek dauka «erru sentimendu» handiagoa, eta zeinek txikiagoa?

Gure ikerketaren arabera, apala da erru sentimendu pertsonala. Herritarrek errua baino gehiago sentitzen dute lotsa. Erru pertsonal handiena sentitzen dutenak dira zuzenean edo zeharka indarkeria sufritu dutenak, ETAren indarkeria edo Espainiako Estatuarena pairatu dutenak.

Gizartean sentimendu hori apala dela diozue. Zergatik?

Euskal gizartea terrorismoaren estigmaren pean bizi izan da, «euskal herritarrak terroristak dira» esaldiak markatuta. Baina erantzukizun hori murriztu egin da azken urteetan, eta horrek zerikusia izan dezake euskal gizarteari buruz eraiki den eta herritarrek beren gain hartu behar izan duten identitate hori ez onartzeko nahiarekin. Gainetik kendu nahi duten marka da hori.

Eta zergatik dira biktimak gehien nabari dutenak erantzukizun hori, eta ez indarkeria praktikatu dutenak?

Logikoak dira gizarte dinamika horiek: biktimei erantzukizuna leporatzea. Etxe barruan eta familia harremanetan ere erreproduzitzen dira, adibidez. «Zeinek aginduko zizun zuri horretan sartzea», esaten zaie; PPren zinegotzi izan den batez ari gara, eta baita bere herriko festa batzordeko kide izateagatik torturatu duten batez ere, besteak beste.

Zeini interesatzen zaio gehien gertatutakoari buruz hausnartzea eta hori partekatzea?

Bereziki beren historia ukatu izan zaienek dute behar hori. Kalte-ordain ekonomikoak jasotzea baino handiagoa izan ohi da behar hori. Beren historia balioztatzeko beharra daukate. Denok behar dugu. Behar dugu iraganari buruzko kontakizun bat, askotariko bizipenak biltzen dituen kontakizuna, baina bat, funtsean. Izan ere, memoriaren transmisioak funtzio sozial bat dauka, eta talde identitateen oinarri izan ohi dira trauma historikoak.

Baina euskal herritarren artean behar hori lehentasun bat da?

Ez. Baina gauza bera erakusten dute beste herrialde batzuetan eginiko ikerketek. Horiek diote halako ariketak ez direla inoiz lehentasun bat herritarrentzat, garrantzitsuago dela indarkeria eragin zuten faktoreak konpontzea.

Barkatzea, desenkusatzea, autokritika egitea. Itxuraz, gauza bera esateko hiru modu, baina ñabardurak dituztenak. Zein?

Bai, hala da. Ez naiz hizkuntzalaria, baina, nire perspektibatik, desenkusatzeak eskatzen du nork bere erantzukizunak aintzat hartzea, eta barkatzeak, halaber, horretan sartzea kaltetuak. Barkamen eskeak alde ilun bat dauka, erantzukizunen desplazamendu bat, gizarte psikologiako hitzak erabilita. Alegia, kaltetutako taldearen esku uzten da zer egin barkamen eskaera horrekin. Autokritikak, berriz, lotura handiagoa dauka indarkeriaren gaitzespenarekin, gatazkak konpontzeko tresna gisa.

Eta zein egokitzen da hobeto Euskal Herriko egungo errealitate sozialera?

Uste dugu autokritikak balio dezakeela hainbat urtez euskal gizartean egin ez den bestearekiko enpatia ariketa egiteko, baina norberak aukeratu behar du bere bidea.

Eta gizartean? Alderdiek, instituzioek...?

Eusko Legebiltzarrak 2007an eta Iñigo Urkullu lehendakariak iaz eginiko autokritika ariketak aztertu ditugu guk, diskurtso publikoan autokritika moduan islatu zirelako. Baina, oinarrian, haien bitartez, instituzio horiek zera egin zuten: ordura arte biktimei atentziorik ez eskaini izanaren erantzukizuna bere gain hartu; hausnarketa ariketak izan ziren.

Eta biktima guztiek islatuta ikusi zuten euren burua hor?

Urrats bat izan ziren, beharrezkoak eta garrantzitsuak, baina, gure ikerketa baten lehen emaitzen arabera —amaitu gabe dago—, horrelako adierazpenek gehiago gogobetetzen dituzte ETAren indarkeriaren biktimak, eta gutxiago estatuaren indarkeriarenak.

Autokritika hori Espainiako Estatuak egin ez duelako?

Baliteke. Oso garrantzitsua da nork egiten duen ariketa hori eta noren izenean. Beste batzuen esku uzten bada barkamena eskatzea, autokritika... horrek parte batean eragingo du, baina ez beste batzuetan. Hori egiten ari dena zintzo jokatzen ari den pertzepzioa oso garrantzitsua da; salbuespenik gabeko baldintza bat da eraginkorrak izateko.

Eta nola jakin zintzoa dela eta ez dela ari alderdikeriaz edo beste interes batzuengatik?

Serioak eta zintzoak izan daitezen, adierazpen horiekin batera beharrezkoak dira beste erreparazio molde sinboliko batzuk eta justizia trantsizionalerako prozesu bat.

Jaurlaritzak jarriak ditu abian justizia trantsizionalarekin loturiko zenbait ekinaldi: torturari buruzko ikerketa bat, adibidez. Baina, kasu horretan, erantzule zuzenaren parte hartzerik gabe.

Bai, eta, segurtasun indarrak parte diren indarkeria kasuetan, estatuari dagokio erantzukizuna bere gain hartzea, kalte-ordaina emateko mekanismoen bidez, egiaren batzordeak sortuz edo aitortza ekitaldien bidez. Baina ez dirudi estatuaren administrazioan egun daudenek ezer egingo dutenik, gerra zibilarekin egon diren zailtasunek erakusten diguten moduan. Dena den, gaia mahaigaineratzea beharrezkoa da; norabidea zehazten du.

Arnaldo Otegik esan berri du bere herriaren aurrean desenkusatuko dela, hala eskatzen badio, eta ez «Auzitegi Nazionalak, Guardia Zibilak edo EAJk» eskatzen diotelako. Zer iruditzen zaizkizu hitzok?

Uste dut Otegik azkenaldian urrats batzuk egin dituela, erantzukizunen inguruko eztabaida irekitzen dutelako, bere pluraltasunean. Nire ustez, biktimek beraiek izan beharko lukete Otegiren hitzen hartzaileak, baina ez naiz nor esateko Otegik barkamena nori eskatu behar dion. Hori bai, interesgarria izango litzateke jakitea herritarrek zer iritzi duten haren adierazpenen inguruan eta zer prozesu zabaltzen dituzten bizikidetzaren bidean.

Zer iritzi duzu barkamen eskea eztabaida politikoaren erdigunean egoteari buruz eta justizian kategoria juridiko gisa erabiltzeaz?

Gustatutako litzaidake balio izatea bakearen kultura sustatzeko eta ez erabiltzea eztabaida politikarako edo hauteskundeei begira. Baina, adierazpen horiek balio badute pertsona bakar bat hobe senti dadin, uste dut probetxugarriak izan daitezkeela maila sozialean. Komunitate mailan aztertu eta ikasi beharko dugu zein den ariketa horren balioa.