«Ahalduntzeak hautsi egiten ditu pertsonez jabetzen diren egiturak»

Feminismoaren izen handienetako bat da Marcela Lagarde de los Rios (Mexiko Hiria, 1948). Emakumeen zapalkuntzarekin lotutako esparru guztiak ikertu ditu, baina haren ondare intelektualean letra larriz ageri da feminizidio hitza: hark asmatu zuen duela ia hogei urte, andreen aurkako gorroto krimenak izendatzeko. Donostian izan da asteon, Emakundek gonbidatuta, Emakumeen ahalduntzea: berdintasunerako gakoak jardunaldian.

Egungo bizitza konplexuan andreek dituzten kontraesan eta ezinegonei genero sinkretismo deitu izan diezu. Zertan datza?

Sinkretismoa antropologiaren bidez ezagutzen dut. Sinkretismo kulturala ia unibertsala da, herri guztiek baitute nahasketaren bat. Kategoria hori hartu nuen azaltzeko nolakoak garen mundu osoko emakume garaikideak: denak gara genero nahasketaren ondorio; emakume izateko, sentitzeko edo pentsatzeko moduen nahasketa bat dugu barruan. Sinkretikoak gara, bizitzaren esparru askotan tradizionalak garelako —min egiten diguten arren, tematu egiten gara agindu horiek betetzen—, eta, aldi berean, modernoak gara, sineste demokratikoak ditugulako. Horrek gatazka bat eragiten digu —beharrezkoa, gauzak aldatzeko bidea eman dielako milioika andreri—: kontraesanak sentitzen ditugu sendian, politikan, kalean...

Halabeharrez, txarrak al dira kontraesan horiek?

Sinkretismoak sor dezake haserrea, sufrimendua, baina gozatzeko modua ere bai: kontraesana gainditu, eta bizi proiektuan nahi ez dugun hori alboratzen dugunean, oso zoriontsu izan gaitezke. Badago genero aldaketen ondoriozko zorion bat, eta hori ez digute irakasten. Esaten digute zein zoriontsu izango garen maitasuna aurkitzen dugunean, baina ez digute esaten eskubide bakar bat lortzeak zein zorion dakarren: poz itzela da, eta kolektiboa.

Batez ere, amatasunean, bikote heterosexualetan eta etxeko esparruan ari dira azaleratzen gatazka horiek?

Bizitzaren zikloarekin zerikusia duten auzi guztiak oso markatuta dauzkate tradizioek; eta itxura modernoagoarekin erreproduzitu arren, pixka bat arakatuz gero, instituzio bera agertuko da. Emakume modernoenak, ustez askatasunean heziak izan direnak, berreziketa prozesu bat jasaten ari dira orain: oso mezu tradizionalak jasotzen ari dira, berriro itzul daitezen amodio erromantikora, antzinako bikote harremanetara, zaintza roletara... Eta izugarria da: emakume garaikideak, modernoak diren aldetik, neurri batean libreak direnez, beren bikotekideek —gizon zein emakume— ez dute onartzen, kontrolatu nahi dituzte, familiaren egonkortasuna lortzeko. Ez diete aske izaten uzten, horrek ekarriko lukeelako emakumeak galtzea, zentzu tradizionalean.

Rol tradizionalei lan merkatua erantsi behar zaie egun.

Bai. Badirudi emakumeak denera hel daitezkeela: lana, amatasuna, politika, boluntariotza... Superwoman-aren irudi hori eraikuntza neoliberal perbertsoa da, baina horretarako hezi gaituzte, eta horren arabera funtzionatzen dute gizarte egiturek. XX. mende hasierako feministen helburu nagusietako bat zen jada lanaldi bikoitza desagerraraztea: zaintza formula berriak sortuko zituen gizarte bat nahi zuten, andreenak izan gabe, esparru pribatutik kanpo. Utopia zoragarri bat zen; erreskatatu beharko dugu. Eta ez da hemen kontziliazio deitzen den hori: ez datza denbora zatitzean, baizik bizimoduak iraultzean, bizitzan laguntzeko beste modu batzuk sortzean, familiatik eta bikote harremanetatik kanpo.

Andreen bizimodua asko aldatu da, baina gizonena antzera dago.

Ez dute aldaketa sakonik egin euren sexualitatean, andreekiko harreman afektiboetan, aitatasunean, komunitateetako partaidetzan... Betikoa erreproduzitzen ari dira. Gizonen sinkretismoa ere aztertu beharko genuke: haiek ere genero aldaketak bizi izan dituzte, baina genero gisa, emakumeak baino askoz tradizionalagoak eta kontserbadoreagoak dira. Demokrazian aurrera egiteko oztopo handi bat dugu hor, ez dagoelako kontzientziarik.

Nola sortu kontzientzia hori?

Apustu zoragarri bat egin dugu, gizonak bi taldetan banatzekoa: delitu egileak eta deliturik egin ez dutenak. Milioika andrek mende erdia behar izan dugu gizonak hala sailkatuko dituzten legeak onartzeko: emakumeen aurkako indarkeria delitu bihurtu dugu. Orain, badakigu gizon batzuengan konfiantza izan dezakegula, haiekin leku guztietara joan gaitezkeela, baina baldintza gehiago ere jarriko dizkiegu: auzia ez da, soilik, bortizkeriarik ez egitea, baizik eta pertsonen osotasunean, duintasunean eta askatasunean oinarritutako etika berri bat diseinatzea, eta horren arabera bizitzea. Haiekin batera ari gara genero zoru sozial hori eraikitzen.

Emakumeen aurka gero eta indarkeria gehiago dagoela esan izan duzu. Andreen ahalduntzearen eta feminismoaren inguruan, gero eta erresistentzia gehiago al daude? Erresistentziak dira, ala kontraerasoak?

Biak. Emakumeen zapalkuntzarako mekanismoen berrikuntzaren eta eguneratzearen parte bat da, horiek ez baitira desagertzen, indartzen eta ugaltzen baizik. Lortzen dugun eskubide bakoitzeko, erantzun erreakzionario bat dago, aurreko ordenara itzultzeko. Eta erresistentzia ez ezik, beligerantzia ere badago, misoginiaren bidez emakumeen giza eskubideen eskakizunak gutxiesteko. Duela urte batzuk eztabaidatzen genuen ea emakumeen aurkako gerrarik ote zegoen; bada, emakumeen kontra gerra asko daude martxan.

Zer ikusten dute arriskuan gerra horiek abiatzeko?

Lehen aipatu duzun ekuazio horretan, garrantzitsuena ahalduntzea da. Bizi botereak garatzean datza ahalduntzea. Pertsonek zein taldeek orotariko ahalmenak gara ditzake: ekonomikoak, sozialak, sexualak, kulturalak, zibikoak... Ahalduntzeak ez du esan nahi jada dena konponduta dagoela, baizik eta dena konpondu gabe ere pertsonok gaitasun eta botere horiek eduki ditzakegula, esfortzuak gure garapenean eta emantzipazioan zentratzeko. Baina inguruak ez ditu beti prozesu horiek ulertzen.

Zergatik?

Nola erreakzionatzen dute gure familiek, gertukoek? Sentitzen dute traizio egiten ari gatzaizkiela, eta gure gaineko jabetza galtzen ari direla. Ahalduntzeak hautsi egiten ditu pertsonez jabetzen diren egiturak, eta horrek krisi handia dakar sisteman, pertsonen jabetza pribatua baita patriarkatuaren oinarrietako bat.

Erakunde askok berdintasunaren aldeko diskurtsoa bereganatu dute. Soilik politikoki zuzena izateko urratsa al da?

Batzuetan, sinetsi izan dugu babesten gaituztela, baina ez da hala. Adibide larri bat jarriko dizut: feminizidioarena Mexikon. Indarkeria hori badagoela legez aitortzea lortu dugu. Presidenteak berak esan zuen bere erregimenak emakumeen eta neskatoen giza eskubideak errespetatzen zituela. Baina diskurtsoa politika publikoekin alderatzea besterik ez dago: feminizidioa desagerrarazteko aldaketa estrukturalik ez dago. Izan ere, feministok badakigu zein neurri hartu behar den indarkeria desagerrarazteko, urratsez urrats zer egin esan diezaiekegu, baina ez dute nahi. Genero aldaketen inguruan erakundeek duten erreakzio ustela dago hor. Guk emakumeen bizitzak nahi ditugu, baina, leku askotan, ez dago bizitza horiek bermatzeko moduko baldintzarik.

Desagerraraz al daiteke feminizidioa?

Noski! Sinetsita nago indarkeria desagerraraz daitekeela. Bortizkeria eraiki egiten bada, eraikitzeari utz diezaiokegu. Izan ere, esfortzu handiak egiten dira bortxa sustatzeko, kanalizatzeko, haren lengoaia garatzeko... Indarkeriak izendatu eta ikertu ditugu, eta badakigu faktore multzo batek eragiten dituela. Hau da, bortizkeria ez dago gizakiari atxikia, ez da gure izaeraren parte, baizik eta gure gizaki izaeraren eraikuntza historikoaren parte. Hortaz, emakumeen aurkako indarkeria ere desagerraraz daiteke, patriarkatua desmuntatuz: andreen gaineko jabetza, agintea, kontrola, mendekua... Badakigu feminizidiorik ez legokeela andreen eta nesken aurkako indarkeria instituzionalik ez balego, emakumeek justizia erabili ahalko balute, zigorgabetasunik ez balego... Estaturik gabe, ezin dugu indarkeria desagerrarazi, baina estatuak aldatu behar ditugu, horretarako prest egon daitezen. Herri demokratikoenetan horretan ari dira, baliabideak bideratzen.

Halere, berdintasun legeen eraginkortasunik ezaz kexu dira feministak: baliabide nahikorik ez dela, prebentziorik eza...

Sarritan esaten didate lege eta plan asko dagoen arren andreak hiltzen jarraitzen dutela gizonek; bai, eta hala jarraituko dute, berdintasun legeak sakontasunez aplikatzen ditugun arte. Baina hori guztia ezin da hiru egunean egin, ezta bost edo hamar urtean ere; denbora behar da. Ari gara.

Sistema kapitalista batean aplika al daitezke lege horiek?

Noski. Aberastasuna banatzen duen kapitalismoak bidea eman dezake, aberastasunaren monopolioak desagerrarazten baditugu; adibidez, zerga erreformen bidez. Eta, apurka, genero politika integralak egingo ditugu. Edonola ere, kultura hegemonikoari kritika feminista egiten jarraitu behar diogu. Eliza katolikoari, esaterako; egitura historiko, ideologiko, kultural eta ekonomiko sakon horiek desmuntatu behar dira, generoari, klaseari, etniari eta abarri eragiten dietelako. Argi eduki behar dugu berdintasuna eraikitzeko ez dugula gizonen gauza berberetan parte hartu behar, eta gutxiago jarduera maskulino eta patriarkalak badira.

Mexikoko Kongresuko diputatu izan zinen PRDrekin, hiru urtez. Nola moldatu zinen politikaren gisako esparru maskulinoan?

Bizi osoa daramat politikan, ia haur hezkuntzatik! Politikan sinesten dut. Baina dena aldatu behar da: beti saiatu naiz praktika politikoak eta erlazioak eraldatzen nire programa propioarekin. Erakunde politikoak izugarriak dira, denak, baina gauzak aldatzeko espazioa dira. Eta nik gauza asko egin ahal izan nituen; plazer handia hartu nuen. Zoragarria da sentitzea hainbat andrek eta gizonek ordezkatzen dituzula sentitzen dutela, feminista zarelako.

Andreek indarkeriarik gabeko bizitza izatea bermatzeko legea egin zenuen.

Arrakasta feminista izan zen. Lege beharrezkoa da. Baina suertatu zitzaidan oso garai basatia: PRDko presidentegai Andres Manuel Lopez Obradorrek forupeko izateari uzteko kanpaina. Ikusi nuen gizonen arteko indarkeria zelakoa den, nola erabiltzen dituzten legeak eta arauak, eta nola elikatzen duten gorrotoa, boterea... Eta, egoera hartan, andreen arteko aliantzak sustatu nituen. Eta, azkenean, alderdi guztiek onartu zuten legea: erabateko konfrontazio giroan, aho batez. Mingarria izan zen proposatutako testuaren %85 bidean galtzea, baina sentitzen nuen feminista gisa asko nuela han esateko eta emateko, eta horrek ekarri zuen beste alderdietako emakumeek ez nindutela etsai gisa ikusi. Ahalduntze kolektiboko ariketa bat izan zen.

Hortaz, andre feministek hor egon behar dute halabeharrez?

Demokrazia baldin bada bidea, hor egon behar dute, legeak egiteko. Bestela, gure aurka egingo dituzte legeok. Nik argi dut: gobernatzeaz ari bagara, gobernuetan ere egon behar dugu.