«Ikusleak osatu behar du pelikula»

Hezur batzuk azaldu dira Garizmendi baserrian, eta Fermin eta Karmen senar-emazteek Nestor semeari deitu diote hezurrekin zer egin erabakitzeko. Polizia azaldu baino lehen, ordea, hezur horiek desagertu eta hasieran misterioa zena tragedia bihurtuko da. Miren Gorrotxategi idazlearen 33 ezkil liburuan oinarrituta ondu du Imanol Rayo zinemagileak (Arbizu, Nafarroa, 1984) bere bigarren lana: Hil kanpaiak. Bi anai erakutsi eta bederatzi urtera, berriz ere zinemaldian da Rayo, atmosfera iluneko tragedia batekin. Zuzendari Berriak sailean lehiatuko da.

Azken egunetan nabarmendu duzu begiraden inguruko pelikula bat dela Hil kanpaiak. Zer da begiraden film bat? Zer adierazi nahi duzu horrekin?

Alde batetik, generoak berak, genero beltzak, nolabait begiradetara eramaten gaitu. Kasu honetan, gainera, pertsonaien arteko harremanak eta ezkutatzen dituzten iraganeko zauri zaharrak, beraien arteko erlazio edo erlazio falta hori, gorroto zahar hori, begiraden bidez irudikatzen da. Begiradek, erakutsi baino gehiago, estali egiten dute. Emozionalki duten gaitasun falta hori oso inportantea da, pelikularen tonua markatzen duelako. Badago Robert Bressonen esaldi bat ongi laburbiltzen duena: «Begiaren eiakulazio ahalmena».

2011n, Bi anai filma aurkeztu zenuen Zinemira sailean. Orduan erran zenuen hasieratik izan zenuela argi irudietatik kanpo geratzen zenak gehiago kontatuko zuela irudietan agertzen zenak baino. Hil kanpaiak-ez ere berdina esan daiteke.

Badago joera konkretu bat, ikusi behar dena eta ikusi behar ez dena markatzeko, bideratzeko. Pelikularen nondik norakoa hor dago oinarrituta. Irudiek gauza bat esaten dute, eta soinuek, beste bat. Soinu bat iradokitzaileagoa da irudi bat baino.

Zergatik?

Bataren eta bestearen arteko joko bat sortzen da, sinergia bat. Uste dut soinuaren osagai hori ikusleak bete behar duela. Interpretazio hori oso inportantea da. Gauzak zehatz ez ematea, baizik eta irekita uztea, duda edo galdera gisa. Soinua beti abstraktuagoa da irudi soila baino. Irudi batek interpretaziorako oso margen gutxi uzten du normalean, eta soinu bat ikusle bakoitzarentzat ezberdina izango da. Hori inportantea da, narratiboki oso funts indartsua duelako.

Familia bat da protagonista, eta familiaren gainetik, beharbada, Karmen nabarmentzen da. Haren inguruan harilkatzen dira filmeko hari guztiak.

Bai. Pertsonaia baten gainbehera edo erredentzio prozesu baten ibilbidea da; pertsonaia guztiak berekin batera eramaten ditu. Tragedia klasikoaren pertsonaia arketipoa izan daiteke Karmen. Hori inportantea da; pelikularen egitasmoetako bat da, ohikoa den formula bat, genero edo eskema edo paradigma bati beste zentzu bat eman eta beste gauza bat egitea horrekin. Mugarri izan diren lanek, gaur egun klasikotzat jotzen ditugunak, bere garaian oso elementu ikonoklasta izan dute.

Zinema beltza aipatu duzu lehen. Zuk zer generotan kokatuko zenuke lana?

Beltzetik hasten bagara ere, tragediarantz doa. Tragedia da generoetan generoena. Denek edaten dute iturri horretatik. Garrantzitsua da hori esatea. Pelikulak berak horrela arnasten du; pertsonaiak hemendik hara doaz, baina azkenean bazterrak, lekuak dira protagonista handienak, pertsonaiak nolabait haizea bezala doazelako. Pelikula definitu nahiak galdu egiten du pelikularen itxura eta behar lukeen indarra. Idealena litzateke pelikula ikusle bakoitzarentzat ezberdina izatea.

Behin eta berriz errepikatzen den baliabide bat dago filmean: elipsia.

Garrantzitsua da hor bateratzea, eta digresioa izan beharrean linealtasun bat izatea. Ohiko formuletara joanda, flashback batean adibidez, modu tradizionalean erakustea litzateke, estereotipo horretan jarraitzea. Hemen gakoa da pelikularen gauzatze hori erabat ezberdina izatea, beste norabait eramatea. Zentzu horretan, inportantea da iraganeko gauzak orainaldiko gauzak balira bezala tratatzea. Gauza fatalista bat badago hor: iraganeko kontuak gaur egungoak bezalakoa direla. Heriotza, patua... Kontzeptu hori pelikulan behin eta berriz azaltzen da.

Bigarrenez liburu batean oinarritutako filma. Zer ezaugarri behar ditu liburu batek pelikula batera eramateko? Edo, zehatzago esanda, zer ezaugarri ditu 33 ezkil liburuak zinemara eramateko?

Bi anai egin nuenean oso ezberdina izan zen. Bi anai-ren mundua, Atxagarena, oso barneratua neukan txikitatik; horrekin hazi naiz. Gaztetatik neukan gogoa animaliek kontatzen zuten ikuspuntu hori erabat aldatzeko formalki, eta gauza oso ezberdina egiteko. Oso abiapuntu pertsonala zen.

Eta Hil Kanpaiak-ekin?

Nobela Joxe Portela ekoizlearen bitartez iritsi zait, irakurtzeko eskatu zidalako. Era berean, berari Joanes Urkixo gidoilariak gomendatu zion. Irakurri nuen, eta gauza oso interesgarriak zituela iruditu zitzaidan; egitura bera.

Zein da egitura hori?

Oso egitura zatikatuta dauka. Lekuak zatikatu zalea naiz, elipsiarena, gauzak murriztearena. Kontzeptu hori nobelan bazegoen, nahiz eta tonu aldetik beste tonu bateko gauzak ere bazeuden.

Liburuaren tonu bera du, beraz?

Beste tonu soilago eta grabeago batera eraman dugu dena, gorputzak ere hori eskatzen zuelako. Era berean, bazegoen oso gauza interesgarria zena: heriotzaren inguruko filosofia hori guztia. Abelen pertsonaia pixka bat garatu egin da pelikulan; badauka heriotzari buruzko mistizismo hori, pelikulan nahiko materializatzen dena, eta planteamendu honi mesede egiten diona.

Sona handiko aktoreak azaltzen dira filmean. Nolakoa izan da beraiekin egindako lana?

Oso talde heterogeneoa da. Bakoitza bere mundutik heldu da. Itziar Ituño La casa de papel-en dabil; Eneko Sagardoik azken urteetan ibilbide meteorikoa egin du; Yon Gonzalezek, zer esanik ez. Era berean, euskal munduko aktore asko badaude: Josean Bengoetxea, Iñigo Aranburu... Gero badauzkagu Itsaso Arana, Patricia Lopez, rol oso txikiekin, baina lanari osotasuna ematen diote. Halako kaleidoskopio oso heterogeneoa da.

Zer emaitza lortu nahi zenuen aktoreen lanarekin?

Gakoa zen batez ere denak norabide batera eramatea, tonu berberera eta pelikularen paisaia formal horren biztanle izatera. Bata ez egotera bestearen gainetik, baizik eta denak egotea tonu berberan, pelikularen beste elementu bat bezala integratuta egoteko. Distantziamendu hori oso inportantea da pelikulan. Elementu dramatiko bat, kasu honetan tragikoa dena, modu ez-tragikoan lantzeak ematen dio balioa.

Tragikotasun hori lortzeko bide ematen du argazki zuzendaritzak ere.

Iluntasuna oso inportantea da, itzalen kontuagatik. Pelikula itzalen kontzeptuan sortua dagoelako, absentzian, espazio hutsaren kontzeptuan. Alde horretatik, argazkia ere inportantea da, argiaren arabera horrek aldarte bat sortzen duelako. Ez pertsonaiekiko, baizik eta erakusten ari garen lekuarekiko.

Bederatzi urteko etena dago pelikula batetik bertzera. Zenbateraino aldatu da zure zinema ikusteko modua bederatzi urte hauetan?

Funtsean, kontzeptualki behintzat, lan egiteko modua berdina da. Nortasun kontua ere bada. Munduarekiko joera eta ikuspegia, eta perspektiba hori.

Ikusle bezala, zer eskatzen diozu zinemari?

Lehen aipatzen nuen ikusleak osatu behar duela pelikula. Kezka garaian gaude. Badirudi entretenimenduaren munduak deuseztatu duela jada faktore kritikoaren gauzatze hori. Dena entretenimendu hutsean oinarritzean, giro arraroa sortzen ari da: dena garbi esateko eskatzen da.

Kasu honetan, kontrakoa da?

Istorio garbi bat da, baina ikusleak osatu behar du pelikula. Nik uste dut garrantzitsua dela ikusleari errespetua izatea inteligentzia aldetik. Gizabanako bezala, norbanakoen inteligentziaren aldarrikapena egitea. Galtzen ari da hori.

Golem zinema aretoetako langilea zara. Zinemak ez dizu ematen profesional izateko aukera?

Profesionalizatzeak esanahi konkretu bat du: profesionalizatu non? Zer egiten? Zinema ez da dagoeneko XX. mendeko arte popularra. Oso heterogeneoa da; leiho asko daude, formatu ezberdin asko, telebista, plataformak... Zentzu horretan, salbatzen zaituen bakarra zerbaitetan espezializatzea da. Norabide zehatz batean joatea. Hori da ikusten dudan bide bakarra. Kontua da horrek zer etorkizun duen eta nora eramaten gaituen. Egunean bizi behar garenez, ezin dugu besterik egin. Denboraren bilakaera ere apetatsua da. Bi anai-tik bederatzi urte pasatu dira, baina lanean egon naiz beste gauza batzuekin, nahiz eta proiektu batzuk ez diren aurrera atera. Konplexua da. Inoiz baino garrantzitsuagoa da sinesten duzunean lan egitea; bestela, ez dauka zentzurik.

2011n, Zinemira saria eskuratu zenuen. Aurten, Zuzendari Berriak-en lehiatuko zara. Saltoa nabarmena da. Zinemagile gisa garrantzitsua da jauzi hori zuretzat?

Edonori gustatzen zaio sariak irabaztea, baina aurten hemen egotea albiste ona da. Kontuan hartuta Cannes ez dela ospatu; hango pelikula asko hona etorri dira, eta, era berean, hemengo programazioa oso murriztua dago. Hor badago eboluzio jakin bat. Ni ez nau horrek kezkatzen, Topikoa da hori esatea, baina egia da. Aurten inoiz baino gehiago.