«Feministok arrakasta dugu, baina kontuz arrakastarekin»

«Zahartzen ari naiz, eta zahartzaroa oso presente dago nire kezketan». 60 urte bete berri ditu Mari Luz Esteban antropologo eta idazleak (Pedrosa de Valdeporres, Espainia, 1959); azaro hasieran mugimendu feministak Durangon eginiko jardunaldietan ospatu zuen urtemuga, eta egun gutxira Andrezaharraren manifestua poesia liburua aurkeztu zuen. Zahartzeari buruzko gogoetak eraman ditu poemetara, bere lanen ardatza galdu gabe: feminismoa.

Zahartzeaz hitz egin nahi zenuen; zergatik poesiaren bidez?

2017an, mintegi bat antolatu genuen Marienean [Basauriko emakumeen etxea]: Konplexurik gabe. Nola jarri zahartzaroa agenda feministan. Oso ondo atera zen, eta orduan erabaki nuen horri buruz idaztea, baina ez nuen argi ikusten nola. Saiakera bat idazteak prozesu luzea eskatzen du; irakurtzea, ikertzea, eta nik nire inpresioez aritu nahi nuen. Eta poesiak aukera eman dit bestela sakontzeko, esperimentatzeko. Iruditzen zait zerbaiten gainean arreta jartzeko modu bat dela poesia: autore batzuek diote pentsamendua oso automatizatuta dugula, eta poesiak hori apurtzen duela. Beraz, hortik jotzea erabaki nuen. Nahiko argi nuen manifestu bat egin nahi nuela, nahiz eta manifestu poetikoa ez den hain erraza, eta lehen partean nire bizitzako emakume batzuk berreskuratu ditut.

Emakume horiek neskazaharrak dira; bestelako eredu batzuk ikusarazi nahi izan dituzu?

Neskazaharren ideia aspalditik neukan buruan: nire bizitzan halako batzuk egon dira, eta gerora aztertu dut nola begiratzen nituen. Gainera, iruditzen zait pendiente dagoela aitortza sozial bat emakume haiei: bizitzeko modu bat zen haiena, gaur egun nahiko zabalduta dagoena baina ez duguna lotzen neskazaharrekin, bikotekiderik gabe bizi ziren emakumeekin.

Zer ezinegonek eragin dizute zahartzeaz hitz egiteko premia?

Ez da hainbeste ezinegona, baizik eta kezka: horretaz hitz egin eta pentsatu gura dut, ez bakarrik nire prozesu pertsonalaz. Iruditzen zait uko egiten diogula zahar gisa identifikatzeari, eta, ondorioz, uko egiten diogula hitz egiteari zer den zahartzea, adibidez, feminista batentzat, pertsonalki zein mugimenduarentzat; politikoki eta sozialki hutsune handia dago. Pentsatu behar dugu: Euskal Herriko feminista asko zahartzen ari gara; horrek zer ematen eta kentzen dio mugimenduari?

Nola zahartu nahi duten pentsatzen hasi behar dute feministek?

Tira, hasi gara, baina gutxi hitz egiten dugu; eta, orokorrean, ematen du besteei buruz ari garela. Ez daukagu presente gu zainduko gaituztela, ezta gure gurasoen zaintzaz ari garenean ere: gu ez gaude hor. Nik neuk ez dut hainbeste hausnartu nola nahi dudan zaindua izan, nolabait ere, denbora edukiko dudalakoan hori bideratzeko; baina gauza batzuk ondo pentsatu behar dira aurrez.

Zahartzea bera ere aldatzen ari da: egun ez da orain 30 urte bezalakoa, eta 30 urte barru ere ez da izango egun bezalakoa.

Baina ez dakigu nola zahartuko garen. Simone de Beauvoirek zioen zahartzea dela bizitza osoan lantzen duzun zerbait, ez bat-batean etortzen den zerbait, eta zahartuko garela gu geu garen bezala. Gure zahartzaroa aktiboagoa izango da? Segun gaixotasunak. Konpartituagoa? Ematen du baietz: adiskide sareak ditugu... Baina, momentuz, inprobisatzen ari gara.

Bikotekiderik gabe edo bakarrik bizitzeak eraginik al du kezka horretan? Alegia, nola bideratu zaintza hori?

Lagunak aktibatzen dira. Horretan baditugu esperientziak: bikotekiderik gabeko lagunak gaixotu direnean, zaintza intentsiboa behar izan denean ere, lagunak aktibatu gara, sareak muntatu ditugu, txandak antolatu... Bikotean bazaude, batzuetan lagunak ez dira hainbeste aktibatzen, hain justu, bikotekidea duzulako.

«Andrezaharraren subjektua» aldarrikatu duzu. Zertan datza zure manifestua?

Adierazpen bat da: andrezaharraren figura politiko-poetikoa sortu nahi izan dut, horretaz pentsatzeko gonbidapen gisa. Figura hori anizkoitza da: ez da emakume bakarra, baizik eta inguruan ikusten ditudan emakume askoren fusio bat; eta andrezaharrak dei bat egiten dio inguruari, modu diskretu batean —izkina batean jarri dut idazten, ez agertoki batean, islatzeko emakume zaharren errealitateak ez daudela agerian—, hausnartzeko eta hitz egiteko, aldi berean, auzitan jarriz hainbat estereotipo eta aurreiritzi zahar. Ez dut andrezaharra idealizatu nahi izan, ezta negatibizatu ere.

Beste liburu bat ere baduzu eskuartean: Feminismoa eta politikaren eraldaketak gaztelaniara eta katalanera itzuli berri dizute. Lisipe bilduman argitaratu zenuen 2017 hasieran. Indarrean daude orduko gogoetek?

Areagotu egin dira. Feministok arrakasta daukagu, baina kontuz arrakastarekin. Badaude zalantza batzuk, zer egingo den kalean agertu den indar handi horrekin: Durangoko jardunaldietan asko aipatu zen antolakuntza premia. Eta ea zer erreakzio datorren, ea eskuinarekin zer gertatzen den.

Azken urteetan asko eztabaidatu da militatzeko moduez: feministak edonon daude, baina ez beti mugimenduan, eta talde autonomo feministek dirudiena baino gihar gutxiago dute.

Martxoaren 8aren inguruan ari dira asanbleak sortzen, eta mugimendua pixka bat zabaldu dugu, baina zaila da emakumeak taldeetara erakartzea, besteak beste, jadanik adiskide taldeak direlako asko. Beraz, modu berriak sortu beharko ditugu inplikatzeko. Bestetik, antolatuta ez daudenen indarra aprobetxatu behar dugu, eta forma eman: batzuek agian ez dute gura talde batean egon, baina euren arloan zerbait egin nahi dute, eta ez dute beti babesik.

Hala ere, ez dakigu oso ondo zergatik eta nola aldatzen diren gizarteak. Gure hipotesi nagusia da —eta horretan gaude— antolatu behar garela, neurriak proposatu... Baina gizartea aldatzeko modu asko daude, eta batzuk agian ez ditugu ikusten. Askotan pentsatzen dugu antolatuta ez dauden feministak ez direla ezer egiten ari hitzaldietan entzuten dutenarekin, baina ez dut uste hala denik: zerbait aldatzen egongo dira beren lagun taldean, lantokian, kirol klubean... Agian horretaz zerbait gehiago jakiteak gako batzuk emango lizkiguke. Eta gero, aliantzak egin behar dira; adibidez, komunikabideetako feministekin aliantza potoloak dauden bezala, beste arloetakoekin ere bai. Batez ere, arazo bat etor daitekeelako: oso gutxi baldin bagaude antolatuta, nola zabalduko dugu eztabaida? Nork hartuko ditu erabakiak?

Eztabaidatzeko denborari buruz ere badago kezka: antolakuntza eta logistika lanek itota daudela talde feministak, hausnartzeko astirik gabe.

Ez da bakarrik feminismoan gertatzen, baizik eta gizartean oro har: badirudi zenbat eta gauza gehiago antolatu, orduan eta hobeto goazela. Inertzia handiak daude hor, eta askotan ez diogu denbora eskaintzen modu antolatuan guztion artean eztabaidatzeari. Metodoak ere moldatu beharko genituzke: sarri denborarik gabe geratzen gara taldean irakurtzeko, hitzaldien ostean eztabaidatzeko... Baina ez dut uste soilik denbora falta denik. Hitz egitearen kultura aldatu da. Kontu emozionalak ere nahasten dira: debate batean norbaitek esaten badizu zure iritziaren kontrako zerbait, «mindu egin nauzu»; ez dakigu nola kudeatu desadostasunak eta nola hartu besteen iritziak. Halere, debatetik eta tentsiotik ez dugu ihes egin behar.

Zuk zeuk askotan aldarrikatu duzu deserosotasuna...

Hori da. Feministok gatazka probokatzen dugu, beraz, gatazka horretan bizi behar dugu; ez gara lasai biziko, ez bizitza pertsonalean, ez sozialean. Hori kudeatzen jakin behar dugu, jakinda tarteka hanka sartuko dugula. Gatazketatik asko ikas daiteke.

Anonimotasuna eta kolektibotasuna galtzen ari al dira?

Bai, kolektibotasuna batez ere. Batetik, badago adituen kultura, izarrena, feminismoan ere eragiten duena; eta bestetik, komunikabideetan zaila da jakintza kolektiboa erakustea, sinadurak lehenesten direnean. Horretaz hausnartu egin behar da: nola orekatu jakintza kolektiboa eta emakume batzuek egiten dituzten ekarpen garrantzitsuak.

Adituen kultura aipatu duzu, eta izarrak. Zu ez al zara haietako bat?

Tira, izarra... Ezaguna naiz, eta horretaz hitz egiten dut ni ere inplikatuta nagoelako eta kezkatzen nauelako. Ez da erraza, baina hor gaudenok pentsatu behar dugu nola indargabetu hori guztia: ni, neure mailan, saiatzen naiz orekatzen noiz hitz egiten dudan publikoki eta noiz ez, zenbat aldiz agertzen naizen hedabideetan, gai batzuen inguruan nik eman behar ote dudan iritzia ala ez... Eta garrantzitsua iruditzen zait aztertzea nola bururatu zaidan niri ideia bat: sarri, batekin eta bestearekin hitz egin ostean, idazten hasten naizenean bueltatxo bat baino ez diot ematen, baina ideia bera prozesu horretan dago. Inoiz esan didate Lisipeko liburuan izen asko aipatu ditudala, eta ni kontrakoak harritzen nau; hori bada modu bat erakusteko nondik datozen baten sinadurapean argitaratzen diren ideiak, eta ezagutza kolektibizatzeko.

Feminismoa moda bihurtu da?

Segur aski, bai, baina ez nuke esango hori denik gure arriskurik handiena. Oraingo egoera prozesu luze batetik dator: emakume asko zeuden diskonforme bizi izandakoarekin, eta momentu batean hainbat fenomenok agerian utzi dute hau ez dela jasangarria. Jauzi bat izan da: emakume askori feminismoak adierazi die haien intuizioa egia dela, gertatzen zaiena ez dela normala. Eta hor kontzientzia hartze bat gertatu da, ez hainbeste moda bat. Izan ere, oraindik moda hori ordaindu egiten da: ez da erraza feminista izatea leku askotan. Ondo hartzen zaituzten lekuetan ere, feminista bazara ez duzu hitz egiten gai unibertsalez, baizik eta «emakumeen kontuez».

Nola ikusten dituzu gizonak?

Ez dakit orokortu daitekeen. Batzuk lasai daude, gurekin batera prozesua egiten, gure alboan; gutxiengo bat dira, dena den. Beste batzuk despistatuta daude: ikasi dute diskurtso bat, feminismoa aldarrikatzen dute, baina ez dute barneratu horrek zer esan nahi duen, eta gauza batzuk egin gura dituzte euren rola galdu gabe. Eta beste batzuk daude kontra, eta erreakzio hori segur aski areagotu egingo da: modu berriak sortuko dira feminismoari aurka egiteko, ez derrigorrez bortitzak. Izatez, nik oso modu sotilak ikusten ditut inguruan: iruzkinak, ukitu paternalistak... Adi egon beharko dugu, ez baita izango lasaia: halako goraldiek erreakzioa dakarte.

Indarkeriaren alorrean, zer eztabaida irekiko du sexu bortizkeriaren edo indarkeria matxistaren inguruko eztandak?

Onurak eta kezkak ikusten ditut. Onuren artean dago Euskal Herriko feministek dugun paktua: indarkeriaz hitz egiten dugunean, indarkeria guztiez ari gara, izan tortura, izan bikote harremanetan gertatzen direnak. Hortaz, indarkeria izan da modu bat lehenago josten zailak ziren gaiak josteko. Arriskuen artean, esango nuke kontuz ibili behar dugula dena indarkeria gisa izendatzearekin, eta hausnartu behar dugula zer egin bortizkeriak orain hedabideetan duen presentziarekin; etengabe agertzen baitira erasoak eta hilketak, eta lorpen bat da, baina ez gara aztertzen ari zer ondorio dituen. Azken urteetako kontzientzia hartzea hortik dator neurri batean, baina ardura kolektiboa dugu horrekin beste zerbait egiteko, indarkeriara ez mugatzeko, beste gai batzuei buruzko eztabaidak sustatzeko.

Borroka armatuaren osteko aro politikoaz ere jardun zinen liburuan. XXI. menderako itun feminista aipatu zenuen; zer da?

Durangoko jardunaldietan argi geratu da Euskal Herriko feminista guztiak bat eginda gaudela: gure artean desadostasun batzuk izan arren, talde guztiak han izan ginen, eta gai guztiak dauzkagu mahai gainean. Eta Euskal Herriko historia, gatazka barne, guztion gaia da edo izan behar da. Uste dut horretara goazela: gai guztiak dira gureak, feministok zer esana dugu denetan, baita gatazka armatuaren ondorioetan ere; eta hori Euskal Herriko feminismoa batzeko modu bat da edo izan daiteke. Bizitzak erdigunean esaten dugunean, berdin hartzen dugu kontuan Sara Majarenas, zahar etxeetako langile bat edo migratzaile bat.

Euskararen erabilera ere horrekin lotuta dago?

Bai. Mugimendu feminista euskararen alde egiten ari den guztiak erakusten du Euskal Herrian txertatze bat. Inguruko erdaldunek oso erraz onartu dute euskarak presentzia hori behar duela, eta beste arlo batzuetan ez da hain erraza izan. Hor ikusten dut itun berri bat, eta harro nago.