'Brokoa' auzolanez brokatua

Zetazeo kolpatu baten gisan garraiatu dute Brokoa: garabi gurpilduna urera sartu da, uhalez bildu du txalupa, eta zilintzan atera du uretik, ohiz kanpoko konboiaren atoian ezti-eztiki pausatu, izaki biziduna balitz bezala. Etxetik badoa, baina naturaz kontra, lurrez, ez baita haboro gai hobekien egiten dakiena egiteko: nabigatzeko. Horregatik eginen dio batzarri Arcachongo badiak, Gujan-Mestrasek (Okzitania) hain zuzen ere, errendatuko baitizkio gaitasunak oro. Hiru hilabeteren buruan, lekuak hustuko ditu: dena nahi bezala baldin badoa, Brokoa oneraturik etxeratuko da. Aldi hartan, ordea, itsasoz.

«Txalupak behar-beharrezkoak ditu konponketak, garlinga azkar hunkia baitu, eta, beraz, txaluparen egitura bera jokoan da. Txalupa bera arriskuan da. Hala, han dugu aurkitu tokian tokiko txalupen aditua», xehatu du Isabelle De Caunes Itsas Begia elkarteko Brokoa proiektuaren koordinatzaile eta nabigatzaileak. Zurezko txalupak konponketetarako aterpea behar du, horregatik eraman zuten Azkainera (Lapurdi), bertan elkarkideek emeki-emeki berriz plantan ezartzeko. Alta, ohartu ziren auzolana ez zela aski izanen, eta profesionalen esku uztea deliberatu zuten.

Preseski, 1991n bezala, elkarteak eraikuntzarako diru bilketa abiatu zuen atzo ere, Brokoa-ren konponketak egin ahal izateko. Duela 28 urte 450.000 franko (64.280 euro) xerkatzen bazituzten, aldi honetan, 34.000 euroren beharra du Itsas Begiak. Hartara, Angeluko (Lapurdi) Ekosea itsas proiektuak bultzatzeko plataformaren bidez abiatu dute diru bilketa: ekosea.com. Eskulangintza ere bilatzen dute; izan ere, Arcachonen auzolanak segituko du: kideek asteburuak baliatuko dituzte esku ukaldien ematen segitzeko. Ororen buru, bilduko duten kopuruaren araberakoa izanen da obren bilakaera.

Itsas ondarearen ontzia

Txalupen tradiziorik inon baldin bada, Euskal Herrian da. Hein handian, traineruen arintasunak eta erabilgarritasunak ekarri zien arrakasta arpoilari euskaldunei. Zetazeoak itsasertzera atoian eramateko baliatzen zituzten jatorrian, bertatik gantza urtu eta upeletan ezarri ondotik, txalupa horietan beraietan baleontzirat garraiatzen zituzten. Arrantzaren arabera aldatzen zen marinelen kopurua: atunarentzat, zazpi edo zortzi lagun aski zen; bisiguarentzat, berriz, hemezortzi zihoazen. Bizkaiko Golkoan mendebaldeko edo ipar-mendebaldeko haizea sartzen zenez, arraunean abiatzen ziren, baina kargaturik itzultzeko haizea alde bide zuten. «Goizetan, lurreko haizeekin abian ziren, baina itzultzeko, itsasokoekin; betiere arraunak hor zituzten, badaezpada ere», erran du Ondikolak.

Orduan, zergatik zergatik uko egiten dio Brokoa-k bere ohantzeari? Lehenik, Ziburuko Anaia Marinelengana jo dute, gero Pasaiarat, azkenik Bilborat ere bai, baina tokiak oro hartuak dira heldu den udara arte gutienez. Pasaian, San Juan baleontzia eraikitzen ari dira, Brokoa-ren ahizpa gaztea. Horregatik, ororen buru, Arcachonerat igorri dute txalupa, bizi berri baten menturan.

Ziburuko Itsas Begia elkartearen bizkarrezurra itsas ondarea da. Hala, 1981ean sortu zenak Euskal Herriko itsas historiari lotua den oro biltzen du, bereziki Ziburu eta Donibane Lohizune (Lapurdi) inguruari dagokiona. Hatsarrean batez ere itsasontzien maketak eraikitzen zituzten, baina Bretainiako Douarnenez hiriko lehiaketak tirriatu zuen, tokian tokiko: «Euskal Herriaren itsas historia mardulak ezin gaitu honetan parte hartu gabe utzi, Donibane Lohizune-Ziburuko portuari izen handia eman dioten txalupa horietako bat berreraiki gabe», irakur zitekeen 1991n Fernand Oihenart orduko elkarteko lehendakariak izenpetu zuen diru-bilketa kanpaina bultzatzeko gutun mekanografiatuan. Hala jin zen auzolanean altxatu Brokoa mundu lehiakorrerat, txapelketaren bigarren saria eskuratuz.

«Jatorrian maketak egiten genituen, zale errabiatuak baikara. Hala ere, Brokoa-ren enbrioia ez da maketa bat izan, lehiaketa hura baizik», oroitu da Laurent Etxandi oraingo lehendakaria, zeinak Brokoa-ren eraikuntzan parte hartu baitzuen. Eraikuntza, bai, zeren eta Brokoa-ren txalupa handiaren kategoriakorik ez baita gehiago isurialde atlantikoa osoan, hura da bakarra.

Hartara, nola eraiki eredurik gabe? Hondeamakinaren atzaparretatik erauzitako planoan datza Brokoa-ren genesia. Baziren 30 urte desegiten ari zen Orioko (Gipuzkoa) Mutiozabal ontziola zerratua zela. «Hurbildu zen bat, eta 'Har dezaket?' galdetu zion makina gidatzen zuen langileari. Lan tresnak hartu zituen, zura, eta mala bat. Autoan sartu zuen guzia, etxera heldu, eta, mala zabaltzean, bertan baziren ehun bat plano! Zaharrena 1700. urte ingurukoa zen, ongi pipiatua... Eta gure txaluparena hor zen», azaldu du Etxandik.

Toki bakoitzak bere eskua

Zokoaz (Ziburu) zituzten argazki zaharrez ere baliatu ziren txaluparen altxatzeko, «tokiko forma» emanez.

«Itsasontzi generikoak ziren, gehienak Hego Euskal Herrian eraikiak. Bizkaiko golko osoan ber itsasontzi motak ziren, lantxa deitu edo beste, baina tipologia berekoak. Gero, zurgin bakoitzak bazuen bere eskua. Krosko erdia eraikitzen zuten planorik gabe. Zailtasuna horretan da», erran du Christian Ondikolak, elkarteko animatzaile, maketagile eta itsas zurginak.

Etxandik kontatu du birmoldatu zutela planoa, eta krosko erdia eraiki zutela gero, zeina beti Itsas Begia elkartearen egoitzan baitute. «1887ko plano hau hautatu genuen, tokikoa baitzen. Bertze planoak bapore itsasontzienak ziren, gibelalde zapalekoak, eta motordunak. Guk, alta, itsas bela nahi genuen», zehaztu du.

Izan ere, 1920. urteetako azkenak atoian eramanak ziren pontoiak ziren, itsas zolan arrantzatzeko. XIX. mende bukaeran eta XX. mende hastapenean, txalupak progresiboki ordeztu zituzten, baporeak iristearekin.

Txalupa handiak euskal itsasbazterreko ontzi tipikoak ziren. Txalupa mistoak ziren: arrauna eta bela zituzten, bi mastako bela sokaduna, zardai formakoa eta hamabi-hamasei metro luzekoak. Irudi luke txaluparen etimologia bikingoen drakkar ontzietan arrantzatu zutela; nederlanderazko sloep-etik, hain zuzen ere, zeinak arestian aipatu ezaugarri bertsuak baitzeuzkan. Hala, haizerik ezean, arraunei esker aitzina zitezkeen.

«XX. mende hastapenean, Donibane Lohizunen berehala baporeetara pasatu ziren: 1910ean, Letamendia ontziolak bapore itsasontzi franko eraiki zituen dagoeneko. Orduan, arrantzarako azken lan belaontziak ziren Donibane Lohizunen eta Zokoan. Arrazoi ekonomikoengatik, lurrun txalupek ordeztu zituzten, arras emaitza onekoak baitziren», kontatu du Ondikolak.

Hala, Brokoa Itsas Begia elkartearen sinboloa bilakatu da, bere gisako «txalupa handiak Bizkaiko Golkoaren identitatea ziren» ber. «Itsasontzi zaharra da; abortzak ezartzeko manera izugarri fisikoa da. Itsasontzi mota horiek sinple bezain zorrotzak dira; korporalki hartzen zaituzte. Izugarri laket dut, arima baitu eta itsasontzia sentitu egiten baituzu; berarekin bizi zara, ur-arrasean baitzabiltza. Txipia da, baina astuna: zortzi tonakoa, eta oihal azalera ederrekoa», erran du De Caunesek.

Alta, eraikuntzaz geroztik, ziztuan iragan zaizkie kasik 30 urte, eta Brokoa-k iraupenaren mugaren ertzak erakustera utzi ditu. Garaian ez zuten iraupenaren kezkarik: lan tresnak bere aldia egina zuelarik, ordezten zuten, eta kito, orain autoarekin egiten den bezalaxe. Zahartzen hastean, «bazter batean» utz eta bertze bat eraikitzen zuten, «ez baitzen batere gosta». Horregatik, «arazo berria» da hau: itsasontzi horien kontserbatzea.

Berez, zurezko itsasontziak plastikozkoek ordeztearekin agertu zen arrangura: «Ez badugu deus egiten, jakitatea dugu galduko. Plastikora pasatu eta belaunaldi bat iraganen balitz, inork gehiago ez luke jakinen itsasontziaren zuloak estaltzen, zaintzen...», ohartarazi du De Caunesek.

'Bermeoko plazaren beltza'

1912ko agorrilaren 12an, Bermeoko «ohe hutsak» betikotu ziren, Manez eta Kobreak taldearen kantuak dioen gisan; itsasoko galerna ikaragarriak ehunka marinel irentsi baitzituen. Brokoa-ren gisako txalupa handiak desagertu ziren. Horregatik, Itsas Begia elkarteak urte guziz parte hartzen du haien omenezko bestan, Brokoa bertaratuz. Justuki, gaia ikertzen ari da orain elkartea.