«Emantzipaziorako ezinbestekoa da gizarte kohesioa»

Duela hiru urte utzi zuen euskal politikako lehen lerroa Hasier Arraizek (Gasteiz, 1973), Sortuko presidente eta EH Bilduko legebiltzarkide izateari lagata. «Faktore batzuengatik utzi nuen: aita izan nintzen; inhabilitazioa neukan kargu publikoetarako; eta barne eztabaida bat egin zen ezker abertzalean, eta uste nuen berrikuntzak behar zirela. Ondorioz, pentsatu nuen hura nuela momentua beste gauza batzuk egiteko». Gasteizen bere auzoko proiektu batean murgiltzea izan zen gauza horietako bat; beste bat, saiakera liburu bat idazten hastea. Atzo aurkeztu zuen, Donostian: Maitasun keinu bat besterik ez (Erein). Gainera, irakasle lanetan dabil egun, Altsasun (Nafarroa).

Nola sortu zitzaizun liburua egiteko aukera edo ideia?

Letren Fakultatean elkar ezagutu genuen Kirmen Uribek eta biok, Gasteizen, 1991-1992 aldera. Oso lagun egin ginen, baina, herri honetan jende askori gertatu izan zaion bezala, euskal gatazka gure bizitzetan ere sartu zen. Garai gogorrak ziren; ezker abertzalearen ilegalizazioa, eta ni ere espetxeratu ninduten politika egiteagatik. Kartzelan nengoela, Kirmenek Espainiako Narratiba saria jaso zuen 2009an, Bilbao-New York-Bilbao eleberriagatik. Zer pentsatua eman zidaten adierazpen batzuk egin zituen; ziega baten estutasunean egonda, nolabait minduta sentitu nintzen. Gauza batzuk esan nizkion orduan, eta bion arteko harremana higatu egin zen. Ez nago pozik horrekin. Nire ikuspegia mugatua zela esango nuke; nire bertsiorik okerrena izan zen. Orain urte gutxi berreskuratu dugu harremana, berari esker: argitaratu aurretik, bere azkeneko eleberria pasatu zidan [Elkarrekin esnatzeko ordua, 2016], eta iritzia eskatu. Nik gero EHUrako lan bat egin behar nuen, eta haren literaturaz egin nuen; hortik sortu zen saiakera lana egiteko aukera.

Literatura hartu duzu oinarri.

Politikan nintzela, garai latzak bizi izan genituen, eta literaturak salbatu ninduen, burua pentsatzeko edo kontatzeko beste modu batean jartzen dizulako, eta horrek zure ikuspegia zabaltzen du. Kartzelaldia irakurtzeko baliatu nuen.

Maitasun keinu bat besterik ez izena du saiakerak. Uriberen Bitartean heldu eskutik poesia liburutik jaso duzu esaldia.

Maitasun keinu bat egin nahi izan diet euskaraz sortzen den kulturari eta herri honek izan dezakeen etorkizunari. Herri honetan nahikoa ahalmen eta talentu dago aurrera egiteko. Baikorra naiz, beraz.

1970eko belaunaldia erreferentzia modura hartu duzu. Belaunaldi berria eratua dela diozu.

Aipatu izan dira beste belaunaldi batzuk, eta momentua da beste bat ere aipatzen hasteko: Kirmen Uriberen, Harkaitz Canoren, Eider Rodriguezen, Mikel Peruarena Ansaren, Uxue Alberdiren —hori 1984koa den arren— eta abarren belaunaldia. Zergatik? Kalitatezko lanak egiten dituen idazle multzo handi bat da, eta oso ondo kontatzen dute Euskal Herriko gizartea nola dagoen eta nora doan. Badira adin bertsuko euskal musikariak ere, zinemagileak, artista plastikoak... Nabarmentzeko belaunaldi bat osatzen dute guztiek. Liburuan bereziki idazleak aztertu ditut.

Idatzi duzu euskal gatazka ezagutu dutela, eta «bakea eta bizikidetza eraikitzeko abagunea» dutela, aurreko belaunaldietako idazleek izan ei ez zuten bezala.

Euskal literaturan batzuek gatazkaren alde gordinena kontatu behar izan zuten, bizi izanaren arabera. Euskal Herria txikia da, eta ez zitzaien erraza izango, gatazkan nagusitzen diren kontakizunak dualistak baitira: honekin zaude, edo bestearekin. Orain ez gaude aro horretan, berri batean gaude: nahi bada, konta dezakegu nolakoa izan daitekeen bakea eta bizikidetza eraikitzeko fase berri bat.

Uriberen ibilbidea jorratu duzu gehien, eta haren balioak nabarmendu: giza eskubideak edozeren gainetik, indarkeriaren gaitzespena, boteretsuen aurrean ahulen alde, baikortasuna...

Belaunaldi horren balioak izan daitezke. Badute giza eskubideei buruzko gogoeta sakona, Euskal Herrian gertatu den guztian oinarritua. Euskal nortasunaren aldeko hautua ere egiten dute, esanez bezala globalizazioaren aroan gure kultura eta hizkuntza direla mundu honi eginiko ekarpen nagusiak. Norberaren askatasunaren aldeko jarrera argia ere badute. Sumatzen dute errealitatea dirudien baino konplexuagoa dela, eta errealitate zatiak kontatu behar direla. Bat egiten dut ideia horiekin.

Uribez diozu gutxitan baieztatzen duela, gehienetan galdetu edo iradoki egiten duela. «Gogoeta eginaraztea du helburu».

Erabateko ziurtasuna izateak beldur ematen dit, eta hark dio zalantza gehiago dauzkala ziurtasun baino. Irakurlea pentsarazten jartzen du, bere iritziaren jabe izan dadin. Errespetuz tratatzen du irakurlea, eta badirudi berdinen arteko elkarrizketa bat egiten duela.

«Bakea edonora beti berandu iristen da», idatzi duzu. Euskal Herriaz ere ari al zara?

Ondorio lazgarriak egon ostean iristen da bakea; beraz, berandu. Euskal Herriaz baikorra naiz, indarkeria mota batzuk desagertu baitira, oraindik eskubide batzuk ukatu egiten diren arren —batez ere espetxean dituztenen eskubideak—. Badago bakearen sentsazio bat, baina ez dago bake osoa. Elkarbizitzarako bake positiboa eraikitzeko garaian gaude. Euskal herritarren baitako bakeaz ari naiz. Beste kontu bat da Espainiako Estatuarekikoa. Ikusita nola tratatzen duen gure herria, ez nuke esango estatuak bake nahi bat daukanik; bestela, ikusi Kataluniaren kasua ere.

«Gatazkaren logikak jarrera bidegabeak era sutsuan babestera eraman gintuen»; «besteen giza eskubideak ezinbestekoak ez direla pentsatzen hasten garenean gure gizatasuna ere galtzen hasi izanaren seinale da».

Ni ezker abertzalekoa naiz, eta ezker abertzaleko modura egin dut autokritika, pertsonalki. Antzeko zerbait esan nuen 2016an, inhabilitazio zigorragatik legebiltzarkide izateari uzteko Eusko Legebiltzarrean egindako hitzaldian.

Gaiarekin segituz —liburuan badauka pisua—, «autokritika zuzen eta zintzoaren bidean» uste duzu «akats estrategiko latza» izan zela «estatuaren aurkako enfrentamendu militarra euskal gizartearen baitako konfrontazioa bilakatzea». Adibidez, «herri ordezkariak» hiltzea aipatu duzu. «Ezin dugu ukatu euskal gizarteak zenbait unetan zapaltzailetzat hartu gaituela».

Neuk bizi izandakoaren araberako gogoetak dira, eta orain zintzoki esango nuke gatazkaren logika militarrak itsutu egin gintuela. Bestearen kolpe latzek itsutu gintuzten, guk geuk egin genitzakeen akatsak eta injustiziak ez ikusteraino. Logika horretan geunden, eta logikotzat hartzen genuen aurrean geneukanak ere kolpeak hartzea. Baina zuk herria askatu nahi baduzu eta proiektu bat baduzu horretarako, zure herriko gizarte osoarentzako egitasmo bat izan behar duzu. Herri honen kide gara, eta nahiko nuke gure proiektuaren parte sentiaraztea gehiengoa. Enpatia sortu behar dugu horretarako; gatazkaren logikan, hori ezinezkoa izan zen, eta haustura sakonak sortu ziren. Emantzipaziorako egitasmo batek ezinbestekoa du gizarte kohesioa, eta hautsitako zubiak berriro eraikitzen saiatzea dagokigu.

«Egindako kaltea erreparatzeko maila etikoa euskal gizarteak berak eskatzen diguna erakutsi beharko dugu». Etikaz ari zarela, ezker abertzaleak horregatik ere aldatu zuen estrategia 2010ean?

Baietz pentsatu nahi dut. Iraganari buruzko zenbait ikuspuntu daude, baita ezker abertzalean bertan ere, baina etorkizuneko jokabiderako adostasun handia dago, eta estrategia politikoak eta etikak bat egiten dute, nire ustez. Aurrera begira, edozein dela bide politikoa, horrek inolako kalkulu politikorik gabe eta zintzotasunez berme osoa eskaini behar du besteekiko; denen eskubide guztiak bermatu behar dira. Baina hori herritar guztioi dagokigu, ez politikariei soilik.

ETAk jarduera armatuaren bukaera iragarri ondoren (2011) Eusko Legebiltzarreko beste taldeek bakearen alde egin ez izana deitoratu duzu.

Oso harrituta geratu nintzen Bake lantaldean gertatu zenarekin. Gu oso prozesu zailetik gentozen; lan handia egin genuen pauso txikiak emateko, baina zabaltasun pixka bat espero genuen besteengandik. Ikusi genuen batzuei ez zitzaiela komeni pauso gehiago ematea, eta nahiago zutela garai bateko eztabaidak berpiztea. Guk ez genuen asmatu hortik ateratzen.

ETAk bere ibilbidean eragindako kaltea onartu zuen iazko apirilean. Zenbaterainoko ekarpena izan zen? «Autokritika ere era dinamiko batez interpretatu behar dugu», diozu liburuan.

ETAk urteetan egindakoaren balorazioaz ez da adostasunik lortuko euskal gizartean, baina ukaezina da ETAk azken urteetan bide bat egin zuela, aldebakartasunez, eta horrek aukera berri bat sortu duela. Oso baliagarria izan da elkarbizitza izan dezagun. Geure artean konfiantza irabazi ahala, enpatia ere sortzen da, eta errazagoa izango da elkarri aitortzea zer egin genuen gaizki. Horretarako, ezin dugu bestearen zain egon.

Egiteko bat agindu diezu idazleei. «Narratiba berriek», zure iritzian, «etorkizunaren hariak askatzen lagundu dezakete».

Zati guztiak ezinbestekoak dira istorio osoa osatzeko eta bizikidetza berria sortzeko. Garrantzitsua da ikustea gertatutakoak zer sorrarazi zigun bakoitzari. Horregatik dakart Ramon Saizarbitoriak behin adierazi zuena: literaturak ez dituela gertaerak kontatu behar, horretarako historia baitago, baina konta lezakeela gertaerek eragin zigutena, sentipenak, bizipenak. Bide horretan, adibidez, lagungarri izan dira Errenterian udalak polizia ohi baten semearekin egindako ekitaldia, eta han eta hemen biktima desberdinen arteko topaketak. Protagonista horiek etorkizunean kokatu dira: zer gertatu zaien kontatu dute, baina esanez elkarbizitza nahi dutela.

Nazio kontakizun berri bat aldarrikatu duzu, eta erresistentziazko eredu kulturala alboratzeko eskatu, alternatibak eta subjektibotasun berriak eratzeko.

Ezkerra erresistentzian egon da mundu osoan azkeneko hamarkadetan, uholde neoliberalari eusten bezala. Hemen ere ezin dugu horrela jarraitu, bestela agonia luzatu baino ez baitugu egingo. Saiatu behar dugu hegemonikoak izaten; gehiengo berriak osatu behar ditugu. Horretarako, subjektibotasun berriak sortu behar dira. Hegemonia aipatzen dudanean, ikuspegi kultural bati buruz ari naiz; hau da, Gramscik zioen bezala, jendeak kulturalki pentsatzea zentzuzkoena balio jakin batzuk izatea dela.

Erresistentzia aipatu duzu, baina, era berean, liburuan diozu Euskal Herrian borroka armatuaren garaian eraiki zela autonomismoaren alternatiba bat.

Francoren erregimenaren erreformak hartutako bidea izan zen autonomismoa, eta bai, eraiki zen alternatiba bat hemen. Denbora luze batez, ezker abertzalekook mundu paralelo batean bezala bizi izan ginen, balio eta kode propioekin. Denboraren eta batzuetan gatazka militarraren poderioz, ghetto moduko batean geratu da hori.

Balio eta kode horiek bestaldea zipriztindu izan al dute?

Intsumisioarekin lortu zen hegemoniko bihurtzea, eta energia nuklearraren aurkako mugimenduarekin ere bai. Eta kulturak lagundu du euskal gizarteak itxura aurrerakoiagoa izatea.

«Kontratu sozial berriturako» ardatz dituzu demokrazia, justizia soziala, herri mugimendua...

Nahiko nuke euskal burujabetza prozesu bat justizia sozialarekin lotuta egotea. Neoliberalismoa dugu munduan, eta, ezkerrekoen artean, burujabe direnen agendak koordinatu behar dituzte alternatiba bat eratzeko. Guretzat burujabetzak badu beste zentzu bat ere: askatasun nahia du herri honek; horregatik iraun du, eta segitu behar dugu askatasunaren alde. Burujabetzaren funtsa herria komunitate gisa iraunaraztea da.

Eta diozu euskal komunitateak galdetu beharko lukeela zer- nolako gizartean bizi nahi duen.

Atzera joko dut. Orain dela 60 urteko euskal gazte belaunaldi berriak Jose Antonio Agirre lehendakariaren eta haren ondokoen artean etsipena sumatu, eta kontakizun berri bat sortu zuen. Ondorioztatu zuten gure herriaren askapenak, nortasun propioari eutsiz —euskara lehen lerroan jarri zuten—, iraultzarekin lotuta egon behar zuela —hor ziren Ku-bako kasua, Aljeriakoa, SESB-ekoa... —, eta borroka armatuaren erabilera horren ondorio izan zen. Garai hartako mundua euskal ikuspegi batetik aztertu, eta kontakizun berri bat sortu zuten. Mundu hura desagertu da, eta kontakizun hori bukatu zaigu. Euskal ikuspegi batetik jakin behar dugu egungo mundua aztertzen, ulertzen eta interpretatzen, jakiteko non gauden, norekin kokatzen garen, zein diren arriskuak eta mehatxuak, zein aukerak. Hori ez daukagu egina oraindik.

ETA desegin ostean, ikusten al dituzu zumeak Euskal Herrian alternatiba eraikitzeko?

Badago nahikoa ahalmen eta talentu; jakin behar da hori guztia ehuntzen. Baina lehendabizi onartu behar dugu gizarte berri bat eraikitzeko aurreko ikuskerak jadanik ez digula balio.

Zer berritasun ikusten duzu?

Herri mugimendua ulertzeko modu berriak daude. Esaterako, ikusten ari gara jende asko hasi dela militatzen dinamika berrietan, talde txikietan, eta ez alderdietan, sindikatuetan... Parte hartzeko eta mobilizatzeko modu berriak daude egun. Problematika jakinen inguruko mugimenduak sortzen ari dira, eta interesgarriak dira subjektibotasun berri horiek; eredugarria izan da Araban fracking-aren kontrako dinamika. Euskal Herrian ere egon da indar politikoen dirigismoa, baina hori gertatu da herritarrek utzi egin dietelako. Kultura demokratikoa eraberritu nahi badugu, herritarrek euren burua askatu behar dute, eta horrek on egingo die indar politikoei ere. Kataluniako prozesuan politikarien gain geratu zenean ardura, egoerak gainezka egin zien; ardurak banatu egin behar dira.

Gehiengo zabalak eskatu dituzu, baina «presa handiegirik ez».

Garrantzitsua da zer egiten den, baina gero eta garrantzitsuagoa da nola egiten den. Euskal ikuspegia ez dadin bihurtu etiketa huts, gure arteko komunikazioa eta ezagutza behar ditugu. Euskal Herrian gero eta bananduagoak gaude; ez dakit herri sentitzen garen.

«Iraganaldian kokatutako nazio kontakizunak kondenatuta daude», diozu, eta Nafarroako «mitoak» ezin dezakeela gaur egun gehiengo sozialarekin bat egin.

Kontakizuna iraganean kokatzean eta izan genuenaz hitz egitean, ikuspegi kontserbadorea nagusitzen da. Horrela ez da emantzipaziorako aukerarik sortuko. Etorkizunean kokatu behar dugu gure proiektua: zer izan nahi dugun, nolakoak... Kontakizun erakargarri bat behar da, gero eta gehiago izan gaitezen. Gaur euskaldunak garelako behar dugu proiektu bat.

Duela hiru urte arte politikan murgilduta egon zinen urteetan. Liburuan ia ez da alderdi siglarik.

Ez diet haiei mezurik helarazi nahi. Plaza hori utzi nuen. Nire mezuaren hartzaileak herritarrak dira, eta gustatuko litzaidake liburuko ideiek gogoeta eginaraztea eta herritarron arteko eztabaida eraikitzailea laguntzea. Lan intelektuala egiten duten idazleei-eta ere badagokie ideiak plazara ateratzea, eta talentua badago.