astekaria 2016/01/29
arrowItzuli

bizigiro

IXABEL MILLET

«Kontatzen dudanak bizirik egon behar du; horretarako, nirea behar du izan»

Iker Tubia

«Kontatzen dudanak bizirik egon behar du; horretarako, nirea behar du izan»

Zikoina zaharra egokitu zitzaion Ixabel Milleti. Ez zen Paristik atera. Horregatik sortu zen han, 1958an, baina aspaldi bizi da Euskal Herrian. Hori kontatu du elkarrizketa hasi aurretik. Ipuin kontalaria da, eta mitologia sakon landu du urte luzez. Transmisioa izan da bere ogibidea, luzaz, frantses irakasle, irakasleen irakasle, hizlari... izan baita. «Ahoz denez, nahi dudana egiten dut. Hitzak haizeak eramaten ditu», esan du txantxetan. Oraingoan, baina, bere hitzek ezinen dute paperetik ihes egin.

Historia ikasi zenuen, baina istorioak kontatzen bukatu.

H kontua da. H-arekin hasi nintzen, eta hura gabe bukatu.

Zergatik batetik bestera?

Frantsesa irakasten nuen, atzerriko hizkuntza gisa, eta ipuinak, olerkiak... erabiltzen nituen. Gero inork ez zuen frantsesa ikasi nahi [irri egin du], ingelesarekin hasi zirelako. Hori bukatuta, istorioak kontatzeko eskatu zidaten.

Etorri bezain pronto ikasi zenuen euskara.

Batzuei ez zaie burutik pasatzen, baina niretzat ebidentea zen: Baionara etorri, pisua aurkitu, eta euskaltegian izena eman nuen.

Horrek ireki zizun mitologiaren atea?

Noski. Euskara ez dakienak momentu batean ate batzuk ezin ditu ireki. Nahiz eta kontzeptualki gauza batzuk jakin, gero euskara bera dago. Sustraiak ezagutzeko euskara jakin behar da.

Noiz hasi zinen euskal istorioekin?

Nik idatzitakoekin hasi nintzen, eta gero ipuin tradizionalak ezagutzen nituen. Ez du ematen, baina kontatzeak lana eskatzen du, prestaketan. Ipuin mitologikoak kontatzeko, hasi nintzen mitologia irakurtzen, eta egun batean eskatu zidaten eskola batean ipuinen inguruko tailerra emateko. Orduan hasi nintzen mitologia azaltzen, ipuinak kokatu ahal izateko. Eta horrela sartu nintzen, eta erori, Obelix bezala.

Zer behar da ipuin bat kontatzeko?

Gogoa behar da eta, nik, behintzat, zerbait transmititzen saiatzeko beharra dut. Beti dago mezu bat, ez dut uste kontalariok ipuinak kontatzen ditugunik soilik dibertitzeko. Horren azpian badago jarrera bat. Eta gero, behar da lana.

Ipuinak kontatzeaz gainera, interpretatu egiten dituzu?

Ipuin mitologikoak ezin ditut asmatu. Egiten ditut interpretatu, garbitu, orraztu eta beste era batez eman. Beste motatako ipuinekin lanean hasi, eta bukaeran ez da nabaritzen zein ipuin den. Ipuinari gure interpretazioa ematen diogu beti. Nire egin, eta nirea dena ematen dut. Bestenaz emanen nuke beste batena, eta ez luke bizirik. Frantsesez spectacle vivant esaten da. Egiten dudana bizirik egon behar du, eta bizirik egoteko, izan behar du nirea. Bestela ezin diot bizirik eman.

Ipuin klasikoekin hasi zinen. Horiek moldatzeko beharra izaten duzu? Garai bateko ikuspegi eta ideologia izanen dute.

Ipuin klasikoak gustuko nituen, eta horrela sartu nintzen euskal ipuin tradizionaletan. Ipuinari ez zaio inporta zer egiten duzun berarekin. Ez dira finkoak. Gizartearen arabera aldatuz doaz. Horrela gertatu zen ipuin mitologikoekin. Eliza katolikoak egin zituen behar ziren aldaketak, horiei esanahia kentzeko. Orduan, nik alderantzizko lana egiten dut: ea zer aldatu zuten ikusi. Batzuetan, gizarteak nolabait Eliza katolikoak zioena ipuinetan integratuz, esanahi berbera mantendu zuen.

Nola gorde zuten esentzia Eliza katolikoari aurre eginez?

Sukaldeetan egin zuten. Gorde egin zuten, euskara bezala. Ezin da gorde hizkuntza bere kultura gordetzen ez bada, lotuta daude.

Ipuin horiek ezagutzeko euskara behar da?

Iparraldean euskal kultura frantsesez transmititu nahi dut, edo Nafarroan gazteleraz. Uste dut euskara ez dakitenei ere kultura eman behar zaiela. Dena den, hizkuntzak ate batzuk irekitzen ditu, eta horiek ezinen dituzte igaro. Baina euskal mitologiako ipuinak kontatzen ahal dizkiegu. Batzuek ez dakite zer diren laminak, adibidez, eta hori akulturizazioa da. Azken finean, nahiz eta euskara ez jakin, kultura hori haiena ere bada.

Akulturizazio prozesu hori oro har ematen da mendebaldekotzat dugun gizartean. Kontalarien rola garrantzitsua da XXI. mendeko Europan?

Bai. Nolabait gu sustraiekin loturik gaude. Egon daitezke dibertsioari bakarrik lotutako ipuin kontalari batzuk ere. Baina, bertzenaz, kontatzen ditugu naturari loturiko kontuak, lurrari oso loturiko kontuak. Hurbil daude, eta maila sinbolikoa dute.

Telebistak zein paper jokatzen du?

Orain ez dituzte ipuinak aldatu behar. Lehen zen nolabait antzinako kulturak desagerrarazteko, eta orain da mundializazioa, eta hori izugarrizko olatua da. Harrapaturik gaude. Mundializazioa ekonomikoa da, eta saltzeko kantitate handia behar da. Mundializazioari kulturak bost. Denok berdintzen gaitu. Telebista ikusten badugu, pertsonaia guziak berdinak dira.

Homogeneizazioa.

Izugarria, gainera: adina, edertasun mota, baita hizkera ere.

Euskal mitologia galtzeko arriskuan dago?

Euskal mitologia euskal kulturaren baitan dago, beraz, galdu-galdu, ez da galduko. Jasota dago, egin dira lanak... kostatzen zaiguna da maila sinbolikoa bilatzea, mundua nola ikusten zuten ezagutzeko. Hor bai, lan handia dago egiteko. Orain, badirudi munduaren antolamendua erortzen ari dela, eta ekonomikoki bistan da. Baina, ez baldin bagara gai imajinatzeko antzina nola ikusten zuten mundua, nola imajinatuko dugu etorkizuna? Bertzenaz ez dugu imajinatzen, egiten dugu errepikatu. Moztu eta itsatsi. Adibidez, mitologia klasikoa eta mendebaldeko munduaren antolamenduaren artean harremana dago. Sormena da errepikapen honetatik ateratzea. Euskal mitologia ulertzeko mendebaldeko markadoreak erabiltzen baditugu, literaltasunean geratuko gara.

Esan daiteke, beraz, mitologia kontu politikoa dela?

Politika da gizakien antolamendua. Baina, mitologia gizakiaren eta gizakiaz gaindiko horrekiko antolaketa da.

Askotan, lehengo euskaldunez hitz egiterakoan matriarkatuaz hitz egin izan da.

Hori moztu eta itsatsiren adibide argia da. Gu hezi gara patriarkatu batean, eta orduan ezin dugu piramidala ez den estruktura bat ikusi. Beraz, esaten dugu matriarkatua genuela, baina ez, ez da horrela. Ez da piramidea, baizik eta zirkulua, dantzak bezala.

Eta zer zen?

Hori historia litzateke. H-rik gabeko istorioek kontatzen dutena da gizakien idealizazioa, eredu bat. Interesgarria da atzera begiratzea ikusteko haien sinesmenak eta munduarekin zuten harremana. Baina ezin dugu idealizatu. Bizitza askoz ere gogorragoa zen lehen. Haiek jainkozkoekin harreman zuzena zuten, ez zuten mundu materiala eta espirituala banatzen. Hori dagoeneko, ez da horrela. Ez dakigu jainkozkoak badiren edo ez.

Mari dugu mitologiaren buruan, ama lurrak denak batzen ditu. Denak femeninoak, baina denak zaintzari eta femeninotzat hartzen diren rolei lotuak.

Bai, jakina. Baina, patriarkatuak egiten duena da balorazioa. Patriarkatuak dio hori dela bigarren mailakoa. Gure gizarte antolamenduan balio duena dirua da, beraz, kanpoan egiten den lana. Baina zaintzarik gabe ez dago mundurik. Nekazaritza, adibidez, oso loturik dago zaintzarekin. Industriak moldatzen du, aldatu, baina nekazaritzan zaindu behar da. Patriarkatuak ere esaten du emakumeek egin behar dutela bakarrik femeninoa dena, eta gizonek maskulinoa dena. Baina horrek ez du zertan horrela izan behar. Bakoitzak bi alderdi horiek ditu. Ez da kondena bat.

Oso bizirik dagoen mitologia da Olentzerorena. Baina moldatu egin dute.

Solstiziotik aurrera egunak luzatzen hasten dira. Hori sakralizatu, eta ospatzen hasi zen, suarekin, eguzkiaren sinboloarekin. Nik uste, euskal mitologia garatu dela, eta fisikoa zen hori, antropomorfiko bihurtu zen, Olentzero sortu zen. Suari loturik dagoenez, ikatzez zikina dago. Garbitzen dugunean eta pipa kendu, ez da suaren markarik. Beraz, sinboloaren mamia desagertzen ari da.

Mari Domingi ere agertu da.

Mari Domingi ez da agertzen euskal mitologian. Bitxia egiten zait. Euskal mitologia emakumez beterik dago —lamiak, jentilak, Mari, sorginak...—, boterean daude, eta laguntzaile gisa jartzen dute emakumea?

Beraz, sortu daitezke mitoak eta pertsonai mitologikoak, baina sorkuntza prozesuan erroak ezagutzea beharrezkoa da?

Mitoak garatzen dira, ez sortu. Eta ez dira pertsonaia berriak, erabilera berriak dira. Noski, lehenago jakin behar dugu mitologia zer den. Momentu honetan ongi ezagutzen ditugunak pertsonaiak dira, eta ez irudikapena edo pertsonaien arteko harremanak.

Japoniar teknikak maite dituzu, kamishibai delakoa batik bat. Telebistaren menpeko gizartean eraginkorragoa da hori?

Telebistaren menpe ez dakit, baina irudiaren menpe bizi gara, bai. Nik kamishibai aurkitu nuen Nafarroako A eredukoei ipuinak kontatzeko teknika baten bila ari nintzelako. Honekin hitzez ulertzen ez zutena, irudiekin ulertzen zuten. Ipuinak kontatzeko oso teknika erakargarria da, eta nolabait, erraza, beraz, irakasleen prestakuntzarako erabiltzen dut.

Euskararen transmisioan ere lan egin izan duzu.

EHUk antolatutako euskalduntze eta alfabetatze diplomaturan sugestopedia eman nuen. Erabiltzen zen metodo komunikatiboa, naturala eta sugestopedia.

Transmisioaren kontzeptua beti presente duzu.

Bai. Transmisioaren parte da formakuntza. Bada jendea esaten dizuna konpetentzia formatzen ari zarela. Baina hori da konpetentzia direla uste baduzu. Adibidez, Iparraldean kontalari gutxi daude, eta gehiago behar dira.

BERRIAn argitaratua (2016/01/23)


Informazio gehiago berria.eus-en

Izan zaitez berrialaguna


HASIERA