kultura
JUAN LUIS BAROJA COLLET
«Artista batengan pentsatzean, ez da ni bezalako batengan pentsatzen»
Itziar Ugarte Irizar
Debako Arte Eskola, 35 urteren ondoren, itxita. Zer gertatu da?
1983an hasi ginenean, testuinguru kulturala oso bestelakoa zen. Arte Ederren Fakultatea martxan jarri berri zegoen, eta, bestela, ez zegoen ezer. Luis Mari Illarramendi hasi zen orduan Debakoa mugitzen. Administrazioa eramaten zuen Jorge [Oteiza] egon zen eskolan, eta berari tokatu zitzaion eskola ixtea. Gaizki pasatu zuen, eta tailerrekin berriz martxan jartzea lortu zuen azkenean: harlanketa, zurlanketa, zeramika, grabatua eta brontze fundizioa. Hala hasi ginen, 40 bat ikaslerekin. Baina gizartea aldatuz joan da, eta harekin ikasleak. Gero murrizketak etorri ziren; Eusko Jaurlaritzak Debako Udalak bezainbeste diru jartzeraino jaitsi du laguntza, eta ez da bideragarria. Udalaren azken hiru legegintzaldietan izan dira saiakerak eskola birpentsatzeko, baina azkenengo honetan ez. Jaurlaritzarekin bildu dira, aurrenekoz, gutako inor gabe. Baina ez daukagu inolako informaziorik, eta hori da mingarriena.
Usaintzen zenuten bukaera?
Denok gaude jakitun eskola ziklo baten amaieran dagoela; oso zaila da inor halako eskola batera animatzea tituluen eta masterren garai hauetan. Birplanteatu egin behar da, baina ezin da udaletik etorri esanez itxi egingo dela, soilik dirua kendu dietelako.
Borondate falta da zuen analisiaren oinarria?
Hori da. Auzia ixteko euren modua eskola ixtea da. Birdimentsionatzeaz hitz egiten ari dira orain: ez beheko eskolan, zeren erortzen ari da; goikoa egokitu eta grabatu, zeramika eta taillako zerbait muntatzea. Udal eskola bat da buruan dutena, arratsaldeetan, eta, batez ere, herrikoei zuzenduta. Kalera begira hori salduko dute, eta ondo iruditzen zait zerbitzu hori ematea. Baina horrek ez du zerikusirik gure eskolarekin. Gurean ziklo batzuk zeunden, zeintzuetan jendea hiru urteko epean formatu zitekeen. Funtsean, artisau profesionalak formatzeko eskola izan da gurea. Formakuntza praktiko batekin, batez ere Arte Ederren Fakultateak edo batxilergo artistikoak alderdi hau alboratzen dutelako. Fakultatetik ateratzen den ikasleen gehiengoari praktika falta zaio. Unibertsitateko ikasleak etorri izan dira gurera, ez dutelako aukerarik izan harria, egurra edo grabatua lantzeko.
Eskola mota bat desagertzera doala salatu duzue.
Debakoa artisau profesionalentzako eskola bakarra izan delako. Beste istorio batzuk izan arren, Arteleku, Kalostra eta beste ere desagertu dira. Horregatik, gaur egun, artista batengan pentsatzean, ez da ni bezalako batengan pentsatzen: ni dinosauro bat naiz haien ondoan! Artista berri askok, ordenagailuan oinarrituta, proiektuekin egiten dute lan. Baina proiektu gehienak ordenagailuan gelditzen dira. Haiek materializatzeko modurik ez dute, ekonomikoki garestia delako. Eta dirua izanda ere, enkargatu egiten dituzte, eta eskulan hori egin dezaketenak desagertzen ari dira.
Eskolako ikasle askok egin dute lan gero artistekin?
Batzuek bai, baina beste asko bakarka aritu dira artisautzan, eta beste asko industrian. Abanikoa oso zabala izan da azken urteetan.
Ondare bat galtzeko arriskuaz ere ohartarazi duzue. Zein?
Jorge Oteizaren memoria kulturala eta Debarekin izandako harremana ikusten dut, batez ere. Deba da harria lantzen den toki bakarra egun; Jorgek Arantzazurako erabili zuen harria ere hemengoa da. Harrobiz inguratuta gaude, eta niretzat lotura hori garrantzitsua da: Jorge, harria, harrobiak. Geoparkea ere hor dago, eta oso ederra izan daitekeen interrelazio bat egin daiteke. Haitzuloak ere hor dira, hor dago Praileaitz, baina geldi dauden kontuak dira. Borondatedun jendea behar da, lanerako gogoarekin, eta hori da huts egiten duena.
Beti ateratzen da Oteiza, nahiz eta berak hasitako eskola ez den izan zuek gero aurrera atera duzuena. Haren figurak, baina, beti izan du pisua proiektuan?
Uste dut baietz. Jorgerena eskola askoz irekiagoa eta esperimentalagoa zen. Gurea beste gauza bat izan da; baldintzatuago egon da programa batera. Baina Jorge beti egon da hor, saihetsezina da. Jende asko dago hemen ezagutu zuena haren eskola, bizipen asko izan dituena, baina apenas landu den gai bat da. Orain ere asko ari da saltzen Jorgeren irudia, egiaz, beste eskola ari garenean ixten. Halere, ez gaitezen engaina: mundu guztiak nahi du Jorgeren izenetik etekina atera. Egon den artista handienetako bat da, bakarra bere obra bukatu eta beste zerbaitera dedikatu dena. Oso kasu partikularra da. Txomin Badiolak bere obra katalogatu badu ere, asko dago oraindik aztertzeko.
Eskolarekin, Oteizak euskal kultura sustatu nahi zuen, ikuspuntu berritzaile batetik. Horrek iraun du, nolabait?
Hori lehen eskolakoa izan zen. Horregatik izan da gurea oso desberdina. Artisautzako langile profesionalak prestatzea izan da gure helburua, baina artisautza artearen munduarekin harremanetan. Egun, esaterako, jende askok behar ditu egurrerako tornulariak, baina ez dago jada.
Nola ulertzen duzu artearen eta artisautzaren arteko lotura?
Bizi guztiko eztabaida izan da. Niretzat erabilgarritasuna da kontua. Oro har, artisauak objektu erabilgarriak dekoratzen ditu. Harago joan eta sortzailea izateak, abentura bat dakar, zerbait berria merkaturatzea, eta zaila da. Baina artean harago joan nahi baduzu, egiten duzunak ez duenean ezertarako balio hasten zara artista bat izaten. Egiazki, arteak ez du ezertarako balio. Hori da benetako aldea. Ez dakigu zergatik goazen hainbeste denbora ezertarako balio ez duten gauzak egiten, baina hau gabe ere ezingo ginateke bizi. Hori da gure arazoa.
Beti eraman duzu «hau dena zertarako» galdera alboan?
Galdera horiek gaztetan egiten nituen. Artisautzatik nator, damaskinatutik. Gerora ikasi nuen grabatua, eta paraleloan margotzen hasi nintzen. Baina ez nengoen ondo, eta 1987an eskulturarekin hasi nintzen, eta planteamendu serioago bat egin behar izan nuen. Ez naiz figuratiboa, ez zait inoiz interesatu errealismoa, baina abstraktua ere ez; beraz, bolumenaren mundu batean sartzean, ez nekien non kokatu. Bien arteko espazio batean topatu nuen eroso egoteko leku bat, irakurketa irekirako espazio bat. Ordurako esaten nuen: «1957an jaio nintzen, eta ordurako Jorge obra gabe geratu bazen, iritsi zelako ondoriora, kaxa metafisikora, ze zentzu du ni eskultura egiten jartzeak?». Haiek espazioaz, geometriaz... hitz egiten zuten, eta nik poesiaz eta narrazioaz. Inoiz ez zuzenean. Denborarekin ohartu naiz egiten dudanak berdin didala; piezaren bitartez komunikatzea nahi dut. Prozesua da interesatu zaidana: egitearen bizipen hori, aldaketak, arazoak... jendeak normalean ikusten ez duena.
Zuk zeuk egitea garrantzitsua da zuretzat?
Bai, bai, beti. Gaurko artisten formazioa beste bat da, baina nire kasuan oso da garrantzitsua. Nire ama jostuna izan zen, eta umetatik ikusi dut ama telak ateratzen, erregela, patroia egin, moztu, albaindu... Eta orain diot: «Nik berdin-berdina egiten dut eta! Plantxak hartzen ditut, moztu, itsatsi, soldatu... Umetan ikusitakoa egiten ari naiz. Denok egiten duguna barrukoa kanporatzea da, baina urteak behar izan ditut ohartzeko. Bete egiten nau nik neuk egitearen abenturak. Are, egitea bera egindakoa bera baino garrantzitsuagoa izan daiteke. Piezak gero ez dit askorik esaten.
Orduan, egindako lan denak?
Bizi guztian aritu gara artea zer den gora eta behera, eta inor ez da inoiz ondorioetara heltzen. Gure artean askok arrazoitu izan dugu edozein artelan aztertu daitekeela kanpotik [altxatu, eta bukatu gabe duen eskultura txiki bat jarri du mahaiaren erdian]: hau, adibidez, karroza-pastarekin eta sokekin egindako pieza bat da. Irakurketa bat izan daiteke adar batzuk ikusten direla, gurutze bat... edozer. Baina azterketa amaitutakoan, beti %90a izango da gehienez. Geratzen den %10a, hori soilik zeuk ikusten duzu, eta hori soilik neuk ikusten dut, hori bakoitzak ikusten du; eragin diezazukeen emozioa da, eta hori da artea. Beste guztia modu hotz batean kalkulatutako materia da. Ikusten ez dena da benetan artea.
Eta zeren arabera jotzen duzu eskulturara, collagera...?
Normalean, ezeren aurretik, material askoz inguratzen naiz; paper mordo bat. Eta figurak egiten ditut, aldi berean. Baina boladaka doa. Askotan sartzen zarenean tailerrean, argi duzu zer egingo duzun, baina bidean estropuz egin, argi zenuena orain ez daukazu hain argi, eta beste zerbait egiten amaitzen duzu. Gertatzen dena da beti ezagutzen duzula zure burua horietan. Metalezko eskultura handiak, pieza txikiak, grabatuak, collageak... Dena disfrutatzen dut, baina, gauza txikietan, bereziki collagea disfrutatzen dut, grabatuan ez bezala ez dagoelako teknika itxi bat. Paper kolaketak egiten ditut, eta margotzen ariko bazina bezala da.
Grabatuan egindako lana nabarmentzen dute askok zure obratik. Hori izan duzu espezialitate?
Ez pentsa. Grabatua irakasten lan egin dudanez, ordu gehiago eskaini dizkiot. Eta zorte bat da, bestela ez nituzkeelako egingo hainbeste; gaur izango ditut 400 grabatutik gora. Nabarmendu banaiz hemen tradiziorik egon ez delako da, ez editorerik gero komertzializatuko zuenik. Baina nire erakusketa bat ikusten duena berehala ohartuko da grabatuan nola collagean edo pieza handietan, interrelazio bat dagoela, esparru guztien arteko komunikazioa.
Irakaskuntzako esperientzia nolakoa izan da?
Nahiko gogorra. Kontraesanez beteta bizi izan dut beti. Unibertsitatea hasi aurretik, Goi Eskolan sartzeko aukera izan nuen, baina ez nuen nahi izan. Pentsatzen nuen transmititu nahi nuen zerbait bazegoen, neure kabuz esan behar nuela, inora ikastera joan gabe. Urteekin konturatu naiz fakultatean galdu dudana lagun-harremana izan dela. Hori ez dut bizi izan, eta gogorragoa izan da. Baina baita ez dudalako asko sinistu izan artearen irakaskuntzan ere. Ikasleei beti esan diet irakatsiko niela nola baina inoiz ez zer.
Eta, oro har, nola ikusten duzu artearen pedagogia?
Ez dut askorik ezagutzen, baina harritzen nau dena hain teorikoa izateak. Artistak exekutiboak bihurtzen ari dira, hein batean, eta nik gogokoago ditut beste modu bateko artistak. Garaikideetan, Miquel Barcelo bezalako artistak. Baina Jeff Koons bat, esaterako, Puppy-ren egilea, exekutibo bat da; enpresak dituzte, ehun langile eurentzat lanean. Niri artearen bizipen hori ez zait interesatzen. Nahiago dut tailerrean giltzapetu, isilean, nire gauzekin, eta hori modu sutsuan bizitzea. Eta gero transmititzen saiatzea.
[Koadro bat atera du, ETAren desarmearen gaineko grabatu bat]. Ez nekien zer izenburu jarri. Eskulturei eta grabatuei jartzen diet, bereizteko, bestela ez. Kasu honetan, Baionan izan ginen guztia bizitzen, eta egin nahi nuen lan bat zen. Han errefuxiatuta zeuden lagunekin elkartu ginen, eta batek galdetu zion nola ari ziren guztia bizitzen. Esan zuen gazi-gozoa izaten ari zela. Entzun eta, esan nuen: «Listo! Badut grabatuaren izena: Gazi-gozo». Halako bilaketak dira politak, bizitzan zeharkatzen zaituztenak.
Hor ikusten da artea hemengo eta gaurko kontuez aritzen dela.
Bai, niretzat zentzu horretan grabatua izan da garrantzitsua. Serie bat egiteko aukera eskaintzen dizu. Irudi batekin, askorengana heltzen zara, eta hori artea demokratizatzea da, neurri batean. Eta kopiak ez, originalak dira, zuzenean ateratzen direlako plantxatik. Nire grabatuak leku askotara heldu ahal izan dira horrela, eta hori garrantzitsua da niretzat.
Pedagogiara itzulita, eta hari lotuta, artearen transmisioak kezkatzen zaitu?
Ni kezkatzen nauena, maiatzean beteko ditudan 62 urteekin, lanean jarraitzeko izango dudan denbora da. Badaude gustatzen ez zaizkidan artistak, baina inor artearen munduan buru-belarri sartzen denean lanean, txapela kentzen dut, egiten duena egiten duela. Gu beste ezpal bateko zura gara; eskola bateko soldatari esker bizi izan gara, eta handik kanpo gauzak egin ahal izateko luxua izan dugu. Baina aldea handia da. Orain, erretiratzean, inporta didana lanean segitzeko denbora eta diru pixka bat izatea da.
Arte Eskolari ze etorkizun ikusten diozu?
Denon artean lortu behar dugu ezerezean ez galtzea. Jardunaldiekin bizirik jarraituko dugu. Ikusi behar da ze fase berri ireki daitekeen, baina argi dago ez dela izango aurreko bien parekoa; beste zerbait izango da, kultur eragileok adostu beharreko proiektu bat.
