«Baretasuna botere kontu bat da, eta merkatu bat dauka»

«Ez jarri urduri, neska». Gutxi asko, emakume guztiek entzun dute esaldi hori inoiz. Jone Martinez-Palaciosek (Bilbo, 1985) ere bai. Zientzia Politikoetako irakaslea da EHUn, eta Parte Hartuz ikerketa taldeko kidea. Espazio horietan zein kanpoan, urduritasunaz eta baretasunaz hausnartu du, eta esaldi horrek biltzen dituen botere erlazioak aztertu ditu liburu batean; hain justu, hitz horiek eraman ditu izenburura: No te pongas nerviosa (Pamiela).

«Ez jarri urduri, neska». Zer du atzean esaldi horrek?

Hitz multzo bat da berez, baina, testuinguruaren arabera, menderakuntza karga bat har dezake. Hori esaten digutenean (edo guk esaten dugunean) erabiltzen da baretasun posizio bat, bertutetsua dena, eta besteari gogorarazten zaio bera ez dagoela baretasun bertutetsu, egonkor eta orekatu horretan; gutxiagotasun egoera batean dago, eta erruduntasun puntu bat ere egozten zaio. Esaldi horrek botere harremanak irakurtzeko balio du, menderakuntza matrizea aztertzeko: horren atzean dago generoaren ardatza, adinarena, arrazarena, klasearena, hizkuntzarena...

Zein helburu du esaldiak?

Desaktibatzeko dispositibo bat da, sumisioa mantentzeko tresna bat. Erradikaltasuna, transgresioa, sormena edo munduan beste modu batera egoteko moldeak desaktibatzen ditu. Nolabait, esaten zaigu turista batzuk garela, aldi baterako gaudela espazio batean. Eta mundu androzentriko batean, menderakuntza matrizeko genero ardatzak pisu handia dauka. Pentsamendu filosofiko klasikoaren eguneratze bat da esaldi hori: Voltaire, Rousseau eta beste egile batzuek oso modu groteskoan jarri zituzten emakumeak azpiratze posizio batean. Gaurko gizarteetan, onespenaren patriarkatuetan, indarkeriak sotildu behar dira, eta kontrol moduak findu. Indarkeria sotil horien barruan sartzen dira esaldi batzuk, eta horietako bat da «ez jarri urduri». Halakoak oso eraginkorrak dira jendea desakreditatzeko, baina egoera horietan botere harremanek duten zamaz hitz egin behar dugu.

Esaldi hori erabili izan dutenak agian ez dira kontziente eragin horretaz. Zein neurritan daude naturalizatuta halako jarrerak?

Guztiz. Doxa bihurtu dugu: sineste bat da, baina pertsonok ez daukagu identifikatuta sineste gisa. Liburuan agerian utzi nahi izan dut doxa hori ekoizpen sozial bat dela. Hori guztia gorputzaren mugimenduetan dugu naturalizatua, atxikia, haragitua, eta agerian geratzen da hizkeran, rol sozialetan, harreman ekonomikoetan... Eta, era berean, menderakuntza harremanez hitz egiten dute gorputzek; adibidez, bizkarreko kontrakturen bidez adierazten dituzte hainbat egonezin.

Historikoki urduritasunaren eta baretasunaren artean eraiki den binarismoa aztertu duzu liburuan. Zer ondorioztatu duzu?

Baretasuna definitu izan da urduritasunaren aurkakotzat. Espazio publikoan egoteko, politika egiteko, eskolak emateko, idazteko, modu bertutetsua adjektibo eta egoera jakin batzuekin lotu da, eta horien artean dago baretasuna, lasai egotea. Antzinako tradizio filosofikotik dator, eraikuntza sozial bat da: gizon zuri, heterosexual, erdiko klaseko filosofo batzuek definitu dute baretasuna bertute gisa, gizontasunarekin, egunarekin, arrazoiarekin, aktibotasunarekin edota espazio publikoarekin lotuta; eta horren aurrean, bestelako ideia batzuk eraiki dira: iluna, gaua, emea, pasiboa, emozioa...

Nerbioak desberdin baloratzen dira sexuaren arabera? Adibidez, emakume batengan segurtasun faltatzat har daitezke, eta gizon batengan ekimenaren adierazle gisara?

Bai, koefiziente sinboliko negatiboa sartzen delako tartean. Emakumeek edo beltzek ukitzen duten gauza oro bihurtzen da emakumeei edo beltzei egozten zaizkien ezaugarri guztien eramaile; karga negatiboa jasotzen du. Nerbioekin, berdin: guregan desakreditatzaile bihurtzen dira. Baina ez zaigu bakarrik emakumeoi gertatzen: nire inguruko gizon gazteekin ere erabili izan dute esaldi hori, euren ideia eraldatzaileak edo feministak desaktibatzeko. Horregatik da inportantea menderakuntza matrizean pentsatzea eta genero binarismoaz harago joatea; eta fin aztertzea zer gertatu den zerbaitek balioa galdu duenean nik ukitu dudalako: naturaltzat dugun zer ariketa gertatu diren hor. Tresnak behar ditugu eguneroko kontu horiek irakurtzeko, eta ez modu hutsalean, baizik eta ikuspegi politiko batetik, botere harremanekin lotuz.

Binarismoa sanferminetako bortxaketaren epaian ikusten dela azaldu duzu liburuan. Nola?

Erasotzaileak lasai agertu ziren, bai atxilotu zituztenean, bai epaiketan, eta horrek sinesgarritasun aura bat eman zien; hau da, baretasuna erabili zen haien errugabetasuna defendatzeko. Aztertu beharko litzateke urduritasunarekin eta baretasunarekin lortutako zein praktika izan zuten bost gizonek, kontuan hartuta, adibidez, kolektiboa dela baretasuna bilatzeko modu bat: gauzak taldean egiteak lasaitu egiten du, babes bat ematen duelako.

Baretasunaren merkatu batez ere mintzatu zara. Zergatik diozu perbertsoa dela?

Baretasuna botere kontu bat da: kapital bat edukitzea dakar. Eta horren inguruan merkatu bat dago. Izan zitekeen truke merkatu bat, edo lankidetzan oinarritua, baina ez, merkatu neoliberal kapitalista bat da: denok metatu nahi ditugu ondo baloratuta dagoen horrekin lotutako elementuak. Perbertsoa da, ados gaudelako baretasun puntu bat behar dugula bizitza duin bat edukitzeko, baina guztiok ez ditugulako aukera material eta sinboliko berdinak baretasun hori lortzeko. Kontraktura bat duzunean, zuk agian masaje bat har dezakezu, edo coach batengana joan zaitezke, edo norbait eduki dezakezu kezkaren bat kendu ahal dizuna... edo ez. Eta hor merkatu bat dago: botikak, autolaguntza liburuak... Agian mindfulness kurtso batera joan ezin den garbitzaile batek antsiolitikoak eskatuko dizkio medikuari. Baretasunaren kapitala oso txarto banatuta dago.