«Idazlea da ekuazio osoan serio hartu behar ez den bakarra»

Hamaikagarren ipuin liburua du Iban Zalduak (Donostia, 1966). Azken lau urteetan bildutako 32 ipuin bildu ditu Sekula kontatu behar ez nizkizun gauzak lanean, askotariko tonu, luzera eta formatakoak. «Etxeko egongela dekoratzen duzunean bezala da: izan daiteke gauza oso homogeneo bat, estatikoa, simetrikoa; edo batu ditzakezu zaborretako altzaria, Ikeakoa, amonarengandik heredatu duzuna... Liburu hau gehiago da horietakoa».

Aurrekoa atera ostean (Inon ez, inoiz ez, Elkar, 2014), «erabat hustuta» gelditu zinela zenioen. Zer izan da hau?

Hau aurrekoa baino poztasun handiagoarekin bizi izan dut. Aurrekoaren ondoren, ez nuen oso argi denbora askoan idatziko ote nuen. Neure burua behartu gabe joan dira ipuinak sortzen, eta horiek bildu ditut, kasu gehiegi egin gabe ipuinen arteko batasunari. Alde horretatik, ipuin bilduma hutsaren aldarrikapen bat ere bada. Hari bat izatearen menpekotasun horrekin nobelarekiko morrontza bat adierazten dugu, eta, noizean behin nobelaren inperialismoaren kontra altxatzea ateratzen zaidanez, ondo iruditzen zait ipuin liburu peto bat egitea ere.

Aurkezpenean aldarrikatu zenuen poesia mailua bada ipuin on batek aiztoa behar duela izan, errealitatea erdiz erdi ireki eta erakutsiko duena. Zer behar du ipuin batek horretarako?

Nire ipuingintzak metafora horri lotzeko erraztasun gehiago dauzka, baina mota askotako ipuinak daude. Niretzat, ipuin on batek atzean ideia txinpartatsu bat eta bukaera esanguratsu bat izan behar ditu. Onartzen dut beste kasu batzuetan inportanteagoa dela azpitik doan tentsioa, eta horretarako ipuin luzeak, errealistak, izan daitezke eredugarriagoak: Munro, Carver, Txekhov... Gakoa iraulketa da; irakurlearengan zerbait iraultzea, hori zen gaztetan fantasiarekin eta zientzia fikzioarekin liluratu nintzenean erakarri ninduena. Baina egia da, helduaroan, ekarpen handiagoa egin didatela beste mota batzuetako garabideak dituzten ipuinek.

Horregatik daude ohikoan baino narrazio errealista gehiago bilduma honetan?

Izan daiteke nire azken urteetako irakurketa kutunagoengatik, bai. Ez diot utzi fantastikoa irakurtzeari, baina gehiago aritu naiz beste leku batzuetan droga bila.

Oinarri errealista da, oro har, indartsuen dabilena?

Ez nau hainbeste kezkatzen errealismoak; errealismoa fantastikoa bezain fikziozkoa da, beste konbentzio bat. Carverrek bizitzari buruz esan dezakeena Cortazar batek edo Calvino batek bere ipuin fantastikoenetan esan dezakeena bezain baliagarria da. Kezkatzen nauena da egiazko gertakarietan oinarrituta etiketak ematea balioa literatur lan bati. Nire aldarrikapen esajeratuak egiten ditudanean, horrek kezkatzen nau: norbaiti ustez benetan gertatutako zerbaitetan oinarrituta egoteak zergatik ematen dio balio erantsi bat lanari? Foster Wallacek esaten zuen: balioa ez du bermatzen istorioa benetakoa izateak; bermatzekotan, idazlearen abileziak bermatzen du. Bestalde, ez dakit benetakotasun hori aldarrikatuz ez dugun jendea engainatzen, kontuan hartuta geure buruari ez dizkiogula askotan egiarik gordinenak onartzen.

Horretaz da, hain justu, liburua.

Hori da. Ez badizkiogu geure buruari egia horiek onartzen, nola izango gara gai etiketa horrekin joanda hori islatzeko, idatzi ustez autobiografiko edo autofikziozko batean. Askotan fikzioaren mozorroa zintzoagoa izan daiteke «aurretik egiarekin noa» mozorroa baino.

Hori baino, zuk nahiago zientzia fikzioa aldarrikatu.

Hori izan da nire eskoletako bat. Badakit jende bati bigarren mailako literatura iruditzen zaiola, baina historiak daraman azelerazio puntuarekin iruditzen zait tresna literario horri uko egitea luxu bat dela, eta ez diot uko egin nahi.

Balio dizu literaturak onartzen zailak diren egiak onartzeko?

Ez du zertan. Hor literaturaren balio autoterapeutikoa gehiegi azpimarratzera jotzen dugu, eta niri idazten dudanak sendatzen nauen edo ez, ez nau gehiegi arduratzen.

Eta norberarenak bainoago, kaleko egiak, jokabide sozialak?

Bai, baina ez dut jendearengan erantzun bat probokatu nahi ere. Konformatzen naiz aulkian pixka bat mugitzearekin; une batez, sikiera, sinesmen eta usteak zalantzan jartzea, eta agian zerbait berria topatzea. Zirrara minimo bat.

Ironiak balio dizu horretarako.

Niretzat literatura jolas serio bat da, eta ironia hala erabiltzen dut. Betebehar bat da idazten dugunaren gaineko gogoeta serio hartzea, baina egilearen papera ez. Idazlea da ekuazio osoan serio hartu behar ez den elementu bakarra.

Genealogia ipuinean belaunaldien arteko kate gurutzatua ageri da. Historialaria ere bazara, eta zer harreman duzu jatorriarekin, zure genealogiarekin?

Adinean gora egin ahala, gero eta garrantzi handiagoa ematen diozu, nik behintzat. Gaztetan iruditzen zaizu erabat aske zaudela eragin horietatik, zure gurasoen aurrean beste pertsona bat zarela. Gero konturatzen zara motxila deitzen den hori, hitza askorik gustatzen ez zaidan arren, gainean daramazula; eduki duzula eta ez duzula uste izan eduki duzunik. Bai, nabaritzen dut hor kezka bat, une batean kate bateko erdiko katebegia bihurtzen zarelako. Genealogia bezalako ipuin bat ezingo nuke idatzi 20 urterekin.

Gatazkak, zuk gauza deitzen duzunak, presentzia nabarmena du liburuan, hasieratik du zure obran. Aldatu da gaiari heltzeko duzun modua?

Une bakoitzean prentsan edo eztabaidetan dagoen kezka batek eragiten dizun txinparta da ipuin hauen sorburua, eta bulkada hori ez da aldatu. Aldatu dena perspektiba da. Niretzat gatazka ez da, ebidenteki, ETAren terrorismoa, askoz gauza konplexuagoa da, eta horrek hor jarraitzen du, baina fase bat itxi da; orain, aurreko 40-50 urteetako kontakizunaren inguruko eztabaida ireki da, gatazkaren gatazka izango litzatekeena, eta hori ere gai literario bat bihurtzen da, zergatik ez.

Kontakizunaren eraikuntzan zure alea jartzen saiatzen zara?

Baina ez nire alea inportantea iruditzen zaidalako. Nik honetaz idazten baldin badut da beste erremediorik ez dudalako, guraso eta seme-alabez, bikote harremanez... idazteko beste erremediorik ez dudan bezala; bizitzen gertatzen zaizkizun gauzek bidaltzen dizkizuten seinaleek horretara behartzen zaituztelako. Hau beste gai bat da; oso murgilduta egon gara hor, eta ez nau harritzen seinaleak bidaltzea. Baina ez dut sinisten misio batean, ez daukat inori irakasteko ezer. Literatura gatazka da, hau gatazka gune bat da, eta gatazka gune guztiek sortzen dute beren literatura. Oraingoa bezalako fase batean, non beldur batzuk desagertu diren, inportanteagoak iruditzen zaizkit testigantzak, literaturak egin dezakeen ekarpena baino. Arriskua da literaturak edo arteak har dezakeela paper askoz ere boteretsuago bat, hain zuzen, gizarte zibilean adostasunik ez dagoelako.

Fernando Aranbururen Patria jarri izan duzu horren adibidetzat, ipuinetako batean ere aipatzen duzuna. Zer analisi egiten duzu ireki duen eztabaidaz?

Literarioki ETA garaitu nahi izan duen nobela da, eta literaturak ez luke gerra zelai bat izan behar. Ez diot hor kontatzen diren gauza asko erabat manipulatuak direnik; oinarrian, baditu egia batzuk, publikoarekin konektatu dutenak, ez bakarrik Espainiakoarekin, baita euskal herritar askorekin ere. Erreakzioa oso esajeratua izan da, eta Espainiako argitaletxeen testuinguruan batzuek susmoa dute arrakastaren atzetik inpultso politiko bat egon dela, ez soilik zori on editorial bat. Nik honi buruz idatzi dut eskatu egin didatelako, baina baita justiziaren zentzu minimo batengatik ere: literatura oso bat dago gauzaren inguruan, are, euskaldunok proportzioan gehiago idatzi dugu gaiaz, eta Aranburuk hori ez aitortzea bai iruditu zitzaidan mingarria.

Como si nunca hubiera pasado (Galaxia Gutemberg) gatazkaren inguruko ipuin antologia ere kaleratu berri duzu. Euskarazko literatur zirkuluetan bezala, erdarazkoetan ere mugitzen zara.

Ni gaztelaniaz hasi nintzen idazten, eta ez diot inoiz utzi neure burua espainiar literaturaren parte sentitzeari. Hori zen asmoa, ez? Zentroa konkistatzea, Madril edo Bartzelona. Ez duzu lortzen, noski. Euskaraz 1999tik ari naiz argitaratzen; gaztelaniaz 1989tik. Ez dut uste euskal literatura espainiar literaturaren azpisistema bat izan behar denik, beste hizkuntza eta beste unibertso bat delako, eta konpartitzen duelako espazioa frantziar literaturarekin lotura daukan beste espazio batekin nola den iparraldea. Baina ni idazle elebidun bat naiz; une honetan euskara dut tresna nagusia, hautu jakin baten ondorio, baina horrek ez du esan nahi uko egin diodanik nire espainolezko alorrari.

Eroso mugitzen zara bietan?

Eroso ez da hitza. Autoitzulpenarekin izan ditut nire gatazkak, ez duzu beti ahotsa aurkitzen... Oro har, idaztea niretzat ez da erosoa; ondo pasatzen dut, baina lana da. Gil de Viedmak esaten zuen normala irakurtzea dela, eta ez idaztea. Eroso, bakarrik irakurri egingo banu biziko nintzateke.

Baina jakin duzu zure tokia egiten bi literatur sistemetan, ala?

Tira, oso toki txikia, askoz ere txikiagoa gaztelaniazkoan. Madrileko eta Bartzelonako lagunekin juntatzen naizenean oso galduta sentitzen naiz, nahikoa dut hemengo txutxu-mutxu eta eztabaidekin. Espainiar literaturara turista bezala joaten naiz; erosoagoa da egoiliarrarena baino.

Idazletza da liburuko beste gaietako bat; Omenaldia ipuin hirukoitza, kasurako. Badu norbere buruaz barre egitetik?

Begira, lehengoan Bartzelonan egon nintzen, Uxue Apaolazaren

Des que els nens diuen mentides aurkezten, eta liburu aldarrikagarri horren azkenengo berrirakurketatik atera dudan lezioa da egiten duzuna, emaitza, dela garrantzitsua, ez gure figura, baztergarria dena. Nire ipuinak ere hortik doaz; ez ote dugun gure burua gehiegi saltzen. «Hau idatzi dut, eta autosendatzeko balio izan dit». Eta? Horretarako berdin gorde zenezakeen kaxoi batean. Ateratzen baduzu irakurleentzat ere esanguratsua delako da.

Sare sozialetan egiten da ageriko hori. Giro horrek nola eragin dio literaturaren espazioari?

Zabor eta zarata kopurua hain da handia, literaturak eskatzen dizula bat-batekotasun horretatik ihes egitea. Geroz eta gehiago horretarako baliatzen dut nik. Horrek isolatzera behartzen zaitu, eta ondo iruditzen zait, gainera.

Erreferentziaz josita dago liburua. Ezinbesteko humusa duzu sorkuntzarako?

Nik bazka behar dut. Izan daitezke erakusketak, zinema, telesailak, literatura... Topiko hori, momentu batetik aurrera ez duzula ezer berririk irakurtzen, nik ez dut ulertzen. Inguruko gauzak irakurtzen jarraitzea niretzat behar bat da, droga hori zainetan sartuta daukat aspaldi. Eta musikarekin berdin, beste maila batean; atzean dagoen run-run-a niretzat, beharrezkoa dudana. Humusa aipatu duzu, eta bai, horrek elikatu egiten nau, kitzikatu. Idazten baldin badut horrek akuilatuta ondo, baina bestela ere ondo. Sorkuntza nire kultur kontsumoaren albo-kalte bat da, ez da helburua.