«Gainontzekoak ez zirelako ausartu lortu genuen egile handien lanak argitaratzea»

Jose Mari Esparza Zabalegiren historia (Tafalla, Nafarroa, 1951) hertsiki lotua dago Txalaparta argitaletxearen historiarekin. Hark, ordea, argi du zein den bere jatorria: lantegia. Sindikalismoren luzapen gisa bizi izan zuen argitalpenerako jauzia; lehenbizi, Altaffaylla taldean, eta, gero, Txalapartan. Eta beti Tafallan: «Periferian». Ordutik, mundu osoko borrokak babestu ditu, «liburuaren lubakitik». 30 urte dira argitaletxea sortu zutela, eta atzera begiratzeko ariketa egin du Esparzak: Apologia. Memorias de un editor rojo-separatista (Apologia. Editore gorri-separatista baten memoriak) liburuan bildu ditu azken 30 urteetan bizitakoak. Editatzea «intentsitatea» izan dela dio.

Nola bizi izan duzu editore izatea?

Bizi esperientzia bat izan da. Editatzea, idaztea... Niretzat, intentsitatea izan da. Agian, nire jatorriarengatik: editatu nituen lehenbiziko gauzak frankismoaren kontrako pintaketak izan ziren. Ondoren, panfletoak idazten hasi nintzen, eta inprimagailu vietnamdar batekin editatzen. Eta 50 urte pasatu dira, baina intentsitate berarekin bizi dut edizioa.

Nola igaro zinen vietnamdar horretatik Altaffaylla taldera?

1970eko hamarkadako langile mugimendutik nator; lantegi handi batetik, proletariotza gaztearekin eta intentsitate handiarekin. Gure lan sindikalaren luzapen baten moduan, memoria historikoaren inguruan arakatzen hasi ginen: jende heldua elkarrizketatu genuen, eta orduan ezinezkoak ziruditen gauzak kontatu zizkiguten. Horrek eraman gintuen liburu batzuk argitaratzera, eta Altaffaylla kultur elkartea sortu genuen. Gure lehenbiziko liburuan bildu genuen [Espainiako] Bigarren Errepublikaren aurretik, bitartean eta ondoren Tafallan gertatutakoa.

Zerk eraman zintuen fabrika uztera eta edizioan hastera?

Orain dela 30 urte izan zen. Altaffayllarekin arrakasta izan genuen, eta presioa egiten hasi zitzaizkigun, momentu horretara egokituko zen argitaletxe baten beharra zegoelako. Trantsizioak jan egin zituen argitaletxe aldarrikatzaile guztiak, eta liburu dendetan ez zegoen Che Guevararen libururik ere. Azkenean, nire ingurukoek bultzatu ninduten ardura hartzera. Nik ez nuen nahi: negarrez joan nintzen lantegitik. Ez naiz damutu, hala ere.

Dena den, ordurako Txalaparta argitaletxea sortua zegoen.

Txalaparta Bilbon sortutako argitaletxe bat zen. Dozena erdi pertsonak sortu zuten, eta hamar liburu inguru argitaratu zituzten, baina orduan geldirik zegoen. Guri proposatu ziguten jarraipena ematea, eta baietz esan genuen. Ez genuen pentsatu izena aldatu behar ote genion ere; bi baldintza baino ez genituen jarri: argitaletxea Tafallan muntatuko genuela, eta guztiz independentea izango zela. Eta, aizu, biak lortu genituen.

Hasieran, logoak nahasteren bat ekarri zizuen, ezta?

Bai. Celesa Espainiako liburuaren zentroa arduratzen zen liburuak mundu osoan banatzeaz; baina, bitxiki, gureak ez zituen inoiz saltzen. Azkenean, kudeatzaileari galdetu nion ea zer gertatzen zen, eta esan zidan: «Nola salduko ditut anagrama gisa fusil batzuk dituen argitaletxe baten liburuak?». Eta erantzun nion: «Hori zen? Begira, horiek makilatxo batzuk dira, musika tresna gisa funtzionatzen dutenak. Badakizu nolakoak diren Euskal Herriko baserritarrak...».

Tafallan editatzearena hautu kontziente bat izan zen?

Bai, erabaki politiko bat izan zen: argitaletxea Tafallan jarri nahi genuen, Euskal Herriko periferian. Ager Vasconum-ari begira editatu nahi genuen, eta euskal kultura eraman ez zegoen toki batera. Hala ere, horrek zailtasunak zekartzan: posta elektronikoa eta halakoak ez ziren existitzen, inprentara behin eta berriz joan behar genuen fotolitoak eramateko... Gainera, lehenbiziko momentutik boikota pairatu genuen. Baina jendearen babesa izan genuen hasieratik. Korrontearen kontra zihoazen navarrico batzuk bezala ikusten gintuzten.

Orduko testuingurua lagungarria izan zen aurrera egiteko?

Bai, noski. Txalaparta gure belaunaldiaren alaba da, eta gu gentozen 1968ko Maiatzetik, Burgosko Prozesutik, Carreroren [Blanco] kontrako atentatutik, Vietnamgo gerratik, Aljeriaren independentziatik, Kubako iraultzatik... Munduan zabalduta zegoen kontsigna zen herri guztietan iraultza egin behar zela, eta inperialismoaren aurrean independentzia lortu. Bizi konpromisoa zegoen, itxaropena zegoelako. Eta aberastasun kulturala izugarria zen: hortik dator herri honen ehun informatiboaren gehiengoa.

Navarra 1936. De la esperanza al terror liburua mugarri bat izan zen zuentzat. Esan duzu liburu horrek editore egin zintuztela.

Liburu hori jende langilearen artean egin genuen, eta arrakasta handia izan zuen. Nafarroan fusilatutakoen zifra eman zuen, lehenbizikoz. Guri hainbat gauza irakatsi zizkigun: batetik, memoriaren garrantzia. Bestetik, batzuetan neurria inportantea dela: material asko eta asko genuen, baina guk panfletoaren pentsaera genuen, eta konprimatu egin nahi genuen: ia mila orriko liburu batean bildu genuen. Gerora, ikusi genuen eduki handiek edukitzaile handiak behar dituztela, eta horrek entziklopedien arlora eraman gintuen. Hala, azken 100 urteetako memoria historikoa bildu dugu, eta oso pozik gaude lan horrekin.

Hain zuzen, memoria historikoa izan da zuen zutabeetako bat.

Bai, liburu horrekin konturatu ginen frankismoari kontakizunaren bataila irabazi behar geniola. Gizartean hainbat axioma zeuden, eta guk, inor-ez kuadrilla batek, herriz herri testigantzak jasotzearen metodo xumearekin, erakutsi genuen horri buelta eman geniezaiokeela. Ordutik aurrera, frankismoa galtzaile bihurtzen hasi zen: gerra irabazi zuen, baina, gaur egun ikusten den moduan, historiaren bataila galdu zuen. Bada, orain gauza bera egin nahi dugu Euskal Herriaren azken 60 urteetako historiarekin.

Txalapartaren beste ezaugarri bat nazioarteko dimentsioa da: Nazioarteko Editore Independenteen Aliantza sortu zenuten.

Guk langile pentsaera genuen: gure axioma zen batasunak indarra egiten duela. Beraz, argitalpenaren munduan sartu nintzenean, saiatu nintzen gainontzeko editoreekin erlazionatzen. Baina giro sasijakintsu batekin topo egin nuen, lankidetzari guztiz itxia. Horrekin batera, globalizazioa hasia zen, eta guretzat nahitaezkoa zen edizio independentea defendatuko zuten lubaki txikiak bilatzea. Gijonen [Espainia], 1998an, hiru arima kide aurkitu genituen, liburua munduko herriekin erlazionatzeko arma kulturaltzat zutenak: Txileko LOM, Mexikoko ERA eta Uruguaiko Trilce. Editore independenteen talde bat osatu genuen.

Nola zabaldu zen taldea?

Unesco eta halako erakundeetako kultura sailei atentzioa eman zien, eta hasi zitzaizkigun ordaintzen, egitasmoa zabaltzeko. Kezkatuak egongo ziren globalizazioarekin zetorren basamortuarengatik. Hala, 500 editore baino gehiago ere izan gara.

Zer eman dizu elkarlan horrek?

Topaketa interesgarriak egin ditugu mundu osoan, beti elkarren arteko errespetuz eta berdintasunez. Itzulpen lanak egin ditugu elkarrekin, kostuak gutxitzeko eta kulturarteko komunikazioari bide emateko. Elkartasun internazionalistaren garrantzia ikasi dugu, baita herri txikien lanaren garrantzia ere. Oso polita izan da.

Mundu osoko idazle handien lanak argitaratu dituzue. Baten bat miresten duzu bereziki?

Asko daude, oso harreman beroak egin ditugulako. Espainiako idazleen artean, adibidez, maitagarrienetako bat Gonzalo Puente Ojea da, PSOEtik zetorrena eta Txalapartarekin argitaratu zuena; Espainiako intelektual argienetako bat. Europan, oso harreman atsegina izan genuen Gilles Perraultekin, euskaldunon laguna eta gure liburu onenetako baten egilea: La Orquesta Roja. Mundu mailan asko daude, baina Gioconda Bellirekin oso harreman ona izan dugu.

Nola lortzen zenuten idazle handi horien lanak publikatzea?

Izan ere, gainontzeko argitaletxeak ez ziren ausartzen. Egile handi askoren lanak argitaratu ditugu: Omar Cabezas, Senel Paz, Pramoedya Ananta Toer, Gerry Adams, Nelson Mandela... Espainiako argitaletxeek ez zituzten nahi haien lanak, terroristatzat baitzituzten. Hori da argitaletxe txikion abantaila: idazle madarikatuen lanak argitara ditzakegula.

Baina enpresa handiek egile eskubideak kendu izan dizkizuete.

Bai, idazleek ospea lortzen dutenean, eskaintza hobeak egiten dizkiete, eta argitaletxe txikiok gure mugak ditugu. Cheren obrarekin gertatu zitzaigun: [Silvio] Berlusconik haren eskubideak erosi zituen, milioi bat dolar ordainduta. Zer da hori Berlusconirentzat, ezkerraren munduko ikono batez jabetu badaiteke? Baina guk uko egin genion komertzializazio horri, matxinatu ginen: Cheren lana editatzen jarraitu genuen, eta Kubari ordaintzen genizkion eskubideak.

Euskal erbesteratuekin ere lan egin duzue; adibidez, Joseba Sarrionandiarekin. Nolakoa izan da harremana harekin?

Hasieran, oso esperientzia bizia izan zen, bera desagertuta zegoelako; inork ez zekien non zegoen. Bat-batean, Kubako taberna batean aurkeztu zidaten, eta niretzat iraultza bat izan zen. Gure harreman profesionala islatuta dago argitaratu dizkiogun liburuetan, eta hark euskaratu dizkigunetan. Aberatsena harreman pertsonala izan da, baina esperientzia horiek ezin dira kontatu. Hori bai, oraindik eskertu behar diot krokodilo baten hozkadatik salbatu izana! Bestalde, nik ikusten dut idazle gehienei, momentu batean, ahalmen sortzailea amaitu egiten zaiela, ez dutelako nahikoa bizi. Ezin duzu idatzi aurretik ez baduzu bizi. Eta Sarrik zerbait badu, bizi esperientzia izugarria da: militantzia, torturak, espetxea, ihesa, diaspora... Asko du kontatzeko.

Larrutik ordaindu duzue zuen lan egiteko era: pairatu dituzue mehatxuak, isunak, epaiketak...

Bai. Espainiako prentsak dei egiten zuen gu ixtera, gure liburuak saltzen zituztenei boikot egitera... Bulegora mehatxu eta irain asko bidaltzen zizkiguten, eta txoko batean zintzilikatzen genituen: insultodromoan. Behin, Andaluziako [Espainia] banatzaile bati bisita egitera joan ginen, eta, gu joan bezain laster, istiluen kontrako polizia oldartu zitzaion, izutzeko. Eta etengabeko zaintzak genituen... Hori guztia, gure inguruan Egin, Euskaldunon Egunkaria eta beste batzuk ixten zituzten bitartean.

Zuen argitaletxea, ordea, ez zuten itxi. Zergatik?

Hainbat arrazoi daude: lehenik, gure erabateko legezkotasuna; baina hori ez zitzaien askorik axola. Bigarrenik, argitaletxe txiki bat ginela, eta jende horrek herrialde honetako sare politiko, kultural eta ekonomikoa desmuntatu nahi zuen. Hirugarrenik, gure txikitasunerako zarata handia egin behar genuela. Eta, azkenik, bazekitela gu desegin eta hurrengo egunean liburu gehiago eta elkartasun handiagoa egongo zela, Egin-ekin eta Egunkaria-rekin gertatu zen moduan.

Hala ere, prestatua zenuten guztia atzerritik argitaratzeko.

Bai, dena prest genuen Argentinatik editatzeko, Ekin argitaletxearekin batera, [36ko] gerraren aurreko egoerara itzuliz.

Zentsura bai, sufritu duzue.

Bai. Liburu honetan bertan gauza asko ezin izan ditut kontatu. Baina, horri aurre egiteko, umorea dago. Oso arma boteretsua da.

Noiz zen gogorragoa zentsura, hasierako urteetan ala orain?

Guk gure katalogoan ditugun liburu asko orain ezingo genituzke argitaratu. Abokatuek, epaiketetan, Euskadi Eta Askatasuna entziklopedia erabili izan dute. Gaur egun, liburu bat publikatzen dugunean, zuzentzaileek baino lehen, abokatuek irakurtzen dute.

Zer izan da zuretzat Txalaparta babestu duen komunitatea?

Gakoa izan da. Gure iraupena eta independentzia bermatu du. Herri eskuzabal honetan, ideiak argi badituzu, eta mantentzen badituzu, zurekin engaiatuko den talde bat egongo da: babesa eta maitasuna emango dizun tribua.

Txalaparta osasuntsu dago?

Nire ustez, inoiz baino hobeto dago. Batez ere, talde gazte eta motibatua duelako; eta, horrekin batera, 1.300 liburuko funtsa.

Zeren apologia egin duzu?

Gauzak aldatzeko bidezkoak iruditu zaizkion bide guztietatik borrokatu den jendearena. Horrekin batera, esan nahi dut zerbitzu militarra izan dela egin dudan gauzarik biolentoena.

Liburu guztien lehenbiziko alea toki berezi batera botatzeko ohiturari eusten diozu?

Noski. Hau ez dut bota, baina lehenbiziko alea gordea dut, eta badakit non botako dudan: Irunberriko arroilan [Nafarroa]. Han bi gazte hil zituzten, eta orain plaka bat dago, hildako guardia zibil bat omentzeko. Hara botako dut.