«Lortu dugu irakaskuntza kaqchikelez egitea; ametsa bete dugu»

Levi Carmelina  Kaqchikel hiztuna (Guatemala)

Levi Carmelina Guatemalakoa da, Kaqchikel herrikoa. Zazpi departamentutan hitz egiten dute kaqchikela, 52 udalerritan. Milioi erdi hiztun inguru ditu. Carmelinaren ustez, larritzekoa da haren kulturan gertatzen ari den identitate galera: «Erlijioaren eraginaren erruz, jendea identitatea galtzen ari da».

Haren aburuz, kaqchikelak baditu baliabideak aurrera egiteko; jendearen kontzientzian eragitea da momentu honetan duten lana. «Eskolan, irakasleek halabeharrez irakasten dute kaqchikela, ez dute bihotzetik egiten». Guatemalan, eskola publikoa elebiduna da berez, baina ez da erreala. «Kaqchikela aukerako irakasgaia da, eta irakasle gehienek ez dakite». Carmelinaren arabera, gaztelaniako irakasleei esaten diete kaqchikela irakasteko, nahiz eta haiek hizkuntza hori ez jakin. Iruditzen zaio irakasle ugarik ez duela haien kultura ezagutzen. «Uste dute kultura atzeratu bat dela, baina ez da hala. Maia matematika ikaragarria da: soilik hiru sinbolo ditu, eta haien bidez infinitura iritsi ziren».

Egoera hori hobetzeko asmoz, Carmelina Ruk'u'x eskola sareko kidea da; haiek irakaskuntza kaqchikelez egiten dute. «Hizkuntza irakasteaz gain, garrantzi handia ematen diogu gure herriaren historia kontatzeari; izan ere, kontatzen den horretan gezurra besterik ez dago. Historia koloniala kontatzen dute beti».

Eskola pribatuak dira, sare publikoan irakasgai gehienak gaztelaniaz eman behar dituztelako derrigorrean. «Jende askok uste du pribatu izateagatik hizkuntzarekin eta kulturarekin komertzializatzen ari garela, baina ez da egia. Arazo ekonomiko larriak ditugu; estatutik ez dugu ia ezer jasotzen». Carmelinak berak ondo ezagutzen ditu bi hezkuntza motak. «Ni irakasle nintzen eskola publikoan; lanpostua nuen, baina oso frustratuta nengoen. Orain, arazo ekonomikoak ditut, baina pozik nago egiten dudanarekin».

Ruk'u'x eskola sarea Garabidek antolatutako jardunaldi batetik jaio zen. Lau ikastetxek osatzen dute, eta bakoitzak bere erritmoa du. Horietako batek asko harritu ditu; izan ere, hiri handi batean dago, gaztelaniaren eragin handiaren pean, baina murgiltze ereduari esker lortu dute hezkuntza kaqchikelez egitea. «Guretzat, amets bat betetzea izan da».

«Funtzionarioekderrigorrean ikasi behar dute guaraniera, hiru hilabetean»

Felix Taruire Carpio Guaraniera hiztuna (Bolivia)

Felix Taruire guarania da, Boliviakoa. Guaranierak zortzi milioi hiztun inguru ditu, eta Bolivian, Brasilen, Argentinan eta Paraguain hitz egiten da. Ofiziala da Bolivian eta Paraguain, baita Argentinako eta Brasilgo zenbait eskualdetan ere. 1992an hezkuntza elebiduna ezarri zutenetik, nolabaiteko biziberritzea izan da, baina azken urtetan beherakada izan da. 2012an argitaratutako erroldan, hain zuzen, jakin zuten 22.000 hiztun galdu zituztela hamarkada bakarrean. «Oso larria da; beherakada horren arrazoiak ezagutu behar ditugu». Taruireren iritziz, estatu barnean gertatzen diren migrazioak izan daitezke horren erantzule: «Jendea lan bila joaten da hirira, eta, aurkituz gero, bertan geratzen da. Seme-alabei ez diete irakasten, eta, herrira itzultzean, jada ez dute guaranieraz hitz egiten».

2013. urtean, Guaraniera Hizkuntzaren eta Kulturaren Institutua sortu zuten. Hizkuntza biziberritzea eta normalizatzea du helburu. Azken urteetan, halaber, lege berri bat atera du gobernuak, zeinaren arabera funtzionario publikoek guaranieraz hitz egiteko gai izan beharko duten hizkuntza hori hitz egiten den eremutan. «Hitz egiten ez dutenek hiru hilabeteko epea dute ikastaro bat egiteko. Ez badute maila minimoa lortzen, lan berri bat bilatu behar dute». Taruireren iritziz, lege horrek emaitza onak ekarri ditu, eta jada igartzen dira ondorioak. «Guarani lurraldean bizi zen jende askok ez zion inolako garrantzirik ematen bertako hizkuntzari. Lege hori atera zutenetik, ordea, hizkuntzaren presentziaz jabetu dira, eta horrek kulturarekiko interesa ere sortu die».

Guaraniera hizkuntzak hiru aldaera ditu, baina badu idazketarako hizkuntza bateratu bat. Ez dute komunikabiderik guaraniera hutsean, baina badituzte beren lekuak. «Badira hamabost urte ni irratian nabilela». Irratian hogei minutuko albistegi bat egiten dute astelehenetik ostiralera, guaraniera hutsean». Oso garrantzitsua iruditzen zaio hizkuntza indigenek halako lekuak izatea: «Gure presentzia bermatu behar da. Jendeak saio horiek entzuten baditu, gure presentziaz jabetzen da; hor gaudela ikusten du». Taruire saiatzen ari da bere hiriko egunkarian tarte bat ematen bere hizkuntzari, baina oraingoz ez du lortu; ez omen dago dirurik.

«Gurasoek ez dute nahi seme-alabek kitxeeraz hitz egitea»

Maria Salome Huinac Kitxeera hiztuna (Guatemala)

Ama hizkuntza kitxeera du Maria Salome Huinacek, eta Guatemalakoa da. Guatemalako maia hizkuntza nagusietako bat da kitxeera, eta 650.000 hiztun inguru ditu egun, bost departamentutan sakabanatuta. Heldu ugarik hitz egiten dute, baina kezkatuta daude belaunaldi gazteak hizkuntza galtzen ari direlako. «Guraso asko saiatzen dira beren seme-alabek kitxeeraz hitz egin ez dezaten; izan ere, lanpostuak gaztelania hiztunentzako izaten dira Guatemalan».

Huinac Escuela Normal Bilingue Intercultural elkarteko kidea da. «Kitxeera biziberritzeko irakaskuntza metodologia berriak garatzen ditugu». Adierazi duenez, ez da lan erraza. Teorian, badute hezkuntza sistema elebiduna Guatemalan, baina, errealitatean, ikasleek ez dute oinarrizko lexikoa baino gehiago ikasten bertako hizkuntzan. «Irakasle gehienak ez dira kitxeera hiztunak; ez dakite kitxeeraz irakurtzen eta idazten». Huinacek azaldu du kitxeera asimilaziorako bakarrik erabili dutela eskolan; hau da, hizkuntza nagusia -gaztelania- irakasteko bitarteko gisa. «Gu ebanjelizatzeko erabili dute; Biblia, adibidez, badaukagu kitxeerara itzulita. Orain, gure hizkuntza puruaren bila gabiltza, gure lengoaiaren benetako esentziaren bila».

Kitxeera ez da hizkuntza ofiziala Guatemalan, baina badu nolabaiteko aitortza. «Guatemalako Konstituzioan diote estatuko hizkuntza nazionalak errespetatu behar direla». Badute Maia Hizkuntzen Akademia bat, diru laguntzak jasotzen dituena. Maia hizkuntza guztiek alfabeto bateratu bat dute, eta alfabeto latinoan idazten dira. Huinacen ustez, kitxeera, gainera, beste batzuk baino aurreratuago dago; izan ere, gramatika estandar bat du.

Komunikabide gutxi daude Guatemalan hizkuntza indigenetan. «Batzuetan erabiltzen dute komunikabide nazionaletan, baina oso gutxi». Irrati komunitarioak sortu zituzten kitxeeraz, baina proiektua bertan behera gelditu zen. «Enpresariek beraiek blokeatu zuten egitasmoa: kanal propio bat erostera behartu zituzten, oso garestia, eta ezinezkoa izan zen». Existitzen da, halaber, telebista maia bat, baina ez da inoiz erabili: ez dago langilerik bertan aritzeko prestakuntza nahikoarekin, eta ez dago dirurik langileak formatzeko.

«2003ra arte, jendea atxilotu egiten zuten kurdueraz hitz egiteagatik»

Suna Altun Kurduera hiztuna

Suna Altun kurdua da, Turkiaren menpeko Kurdistangoa. Munduko txikiengorik handiena dira kurduak; izan ere, 35 milioi inguru dira munduan, eta 18 milioi inguru Turkiako zatian soilik. Hango biztanleen %25 dira. Kurduak eta haien hizkuntza, hala ere, arriskuan daude.

Turkiako errepublika jaio zenetik, 1923an, kurduera debekatuta egon da. Egun, debekatuta dago leku ofizialetan eta eskoletan. «2003ra arte, jendea atxilotu egiten zuten hitz egiteagatik». «2002an, milaka ikasle unibertsitariok sinadurak bildu zituzten unibertsitatean hautazko ikasgai batzuk beren hizkuntzan egin ahal izateko». Gobernuak gogor zigortu zituen. «Kaleratu zituzten, eta asko atxilotu eta torturatu».

Azken urteetan, Turkiako Gobernuak hainbat erreforma txertatu behar izan ditu, Europako Batasunean sartzen utz diezaioten. «Ez du guregatik egin, sarbidea lortzeko baizik». 2010. urtetik aurrera, abiatutako bake prozesua dela eta, erreforma berriak txertatu behar izan zituen gobernuak. Ikastetxeetan hautazko ikasgaiak kurdueraz emateko baimena eman zuen, baina ez zuen irakaslerik izendatu ikasgai horiek emateko. Telebista kate bat ere eman zien, baina kurduek ez zuten ikusten, propaganda besterik ematen ez zuelako.

«Ikusi genuen estatuak ez zuela ezer egingo gure alde; beraz, geure kabuz egiteari ekin genion». Kurdueraren Institutua sortu zuten, eta elkarteak hiri guztietan, herritarrei hizkuntza irakasteko. 2016an, alderdi kurduak 102 alkatetza zituen Turkiako zatian, eta lan handia egin zuten: «Haurtzaindegiak ireki zituzten, eta haurrentzako marrazki bizidunak emititzen zituen telebista kate bat sortu zuten».

2016an, ordea, gobernuak salbuespen egoera deklaratu zuen Turkian, eta lege berriak egin zituen. «Alkate kurduak kargugabetu zituzten; horietako 65 inguru atxilotuak izan ziren». Alkate horiek egindako lan guztiak bertan behera utzi zituzten: haurtzaindegiak itxi, elkarteak legez kanpo utzi, haurrentzako telebista itxi... Gerora berriro ireki zuten telebista katea, baina behartu zituzten gutxienez emisioen %20 turkieraz egitera. «Haurrek kurduera ikastearen beldur da gobernua».