«Narratiben eta eskuliburuen menpe egotea da zinemaren gaixotasunik handiena»

Lehen aldiz egin du Koldo Almandoz zinemagileak (Donostia, 1973) film industrial bat: Oreina. Konbentzionalaren mugen barruan jokatu behar izan du: erritmo geldoagoetara ohitu da, gustuko ez dituen gauza batzuk irentsi ditu... eta apur bat gogaituta dago filmak ekarritako ondorioengatik. Hala ere, nabarmendu du «askatasun osoz» egin ahal duela filma, eta pozik gelditu da emaitzarekin. Hilaren 28an estreinatuko da, Donostiako Zinemaldian, Zuzendari Berrien sailean. Berak, ordea, hogei urte daramatza zuzendari gisa lanean.

Filmaketa bukatu berri egin genuen aurreko elkarrizketa. Zenbat aldatu da hasierako asmoa hilabeteotan?

Nabarmen aldatu da. Filmatzean, jada aldatu ziren gauza batzuk. Edizio prozesu horretan, gidoia berridatzi egiten duzu, eta aldatu egiten da istorioa. Ez hori bakarrik, musikak, soinuak eta bestek eman diote kutsu berri bat. Beti irudiari begiratzen diogu, baina Alazne Ameztoik eta Santi Arrasatek egin duten lana izugarri ederra iruditzen zait. Akaso, ez gaude ohituta, baina trafiko hotsak, paisaiaren eta ibaiaren soinuak... horiek testura eta geruza asko ematen diote pelikulari.

«Edozein lanekin galdera bera datorkit burura: nuen materialari atera diot zukua?» Hala zenioen aurrekoan. Gogobete zara?

Ni gustura gelditu naiz. Badut sentsazioa egin dudala ikustea gustatuko litzaidakeen pelikula bat, eta hori oinarrizkoa da. Hortik aurrera, gustatuko litzaidake ikusleei ere gustatzea, eta pelikula honek zeresana izatea beste jende batentzat. Bestalde, ordea, badago zalantza hori: orain bertan pelikula berriro muntatzen hasiko banintz, ziurrenik ez nuke gauza bera egingo. Erabaki behar da, eta nahiago ditut inperfekzio horiek, behin eta berriro borobiltzen aritzea baino.

Bada aldatu dela esan duzun zerbait: oreinak hasieran baino presentzia txikiagoa du.

Askotan ibili behar duzu azaltzen zergatik. Niretzat, ordea, agerikoa da oreinaren metafora. Zineman oker hori egiten dugula iruditzen zait, zuzendariak narratiba guztia borobildu behar du, eta badirudi ikuslea ergela dela eta ez daukala gaitasunik istorioa josteko. Nire asmoa da ikuslea errespetatzea, eta aukera ematea pelikula osatzeko. Oreina izenburuan dago, eta uste dut pelikula ikusten duenak antzemango duela animaliaren presentzia.

Filmean ere aldaketen aldeko apustua egin duzu, eta hasierarik eta helmugarik gabeko istorioak jaso dituzu, ezta?

Bizitza jarraipen bat da, ez da pelikula batean hasten eta bukatzen. Ez genuen kontatu nahi nondik datozen eta nora doazen pertsonaiak. Haien denbora epe bateko jarduna azaldu dugu, eta kito. Amaiera iradokitzailea da. Horregatik uste dut zinemak duen gaixotasunik handiena narratibaren menpe egotea dela, eskuliburuetan dagoen hori bete behar izatea.

Pertsona arruntez ari zarela diozu, baina ez al dira ertzetakoak pertsonaia nagusiak?

Hori klixe bat da. Pelikulak erakutsi digu guk marraztutako pertsonaiak ere badirela errealitatean. Laulad Ahmed Saleh aktorearekin hizketan hasi, eta ohartu nintzen nik idatzitako Halilen pertsonaiaren biografia antzekoa duela. Usurbilen, filmatu genuen auzoan, ikusi genuen saharar familiak bizi direla hemen. Iruditzen zait klixe asko ditugula. Hitz egiten dugunean etorkinez, beti dira datozenak. Baina pentsa Ondarroan bizi diren senegaldarrez. Hori bada errealitate bat; nolabait esatearren, horiek ere gu gara. Ez dakit, ordea, zenbateraino daukagun hori barneratua. Elkar hitz egiten duten bi anaien kasua ere ohikoa da; nik gertutik bizi dut. Pertsonaiak ez dira ez onak ez gaiztoak. Guztiok izan gaitezke Martin, Jose Ramon, Halil, Joana edo basozaina. Horrekin jokatzen dut: pertsonaiak marraztu ditut, baina ikusleak osatu behar ditu ondoren.

Euskaldun izateko modu berriak irudikatu nahi dituzu?

Argi eta garbi. Basozainak gaztelaniaz entzuten du musika; gazteak auzoan elkartzen direnean, gaztelaniaz eta euskaraz hitz egiten dute, hip-hopa entzuten dute, eta diskotekara joaten direnean Las Tea Partyren musika dantzatzen dute... Hori ere bada gaur egun euskaldun izatea. Badugu irudi idealizatu hori arrantza munduan eta nekazaritza munduan bizi denarena, baina orainaldia eta etorkizuna hori dela esango nuke, antzinakoa baino gehiago.

Pertsonaia nagusi guztiak gizonak dira, nahiz eta emakumeen rolak hegemonikoak ez izan...

Ez dago pertsonaia hegemonikorik Oreina-n. Hain zuzen ere, hegemoniarik ez duten pertsonez ari da filma. Izatekotan, istorio honetan, andreek dute botere rola, baina egia da istorioaren protagonistak gizonezkoak direla. Eta ez dut barkamenik eskatuko horregatik. Sipo Phantasma pelikulan emakume bat izan zen protagonista, baina inork ez zuen hegemonia konturik aipatu.

Hortaz, pertsonaia bakoitzaren identitatea dinamikoa da?

Guztiok gara gai elkartasuna adierazteko eta mendekurako. Geroz eta joera handiagoa dugu guztia zuri edo beltz ikusteko, eta oso azalean gelditzen gara. Ni saiatu naiz pertsonaia hauekin azalean ez gelditzen. Hori egiteko modua da azaltzen dutenari baino gehiago ezkutatzen dutenari arreta handiagoa ipintzea.

Esandakoek baino, isiltzen direnek garrantzi handiagoa dute?

Asmoa hori da. Askotan, gauzak esan beharrik ez dago. Gauzak gehiegi azpimarratzen ditugu, eta tribializatu egiten ditu. Egun bizi garen munduan, sare sozialen garaiotan, geure buruaz esaten dugunaren erdia gezurra da. Ezkutatzen dugun horrek hobeto definitzen gaitu esaten dugunak baino.

Bada filmean errepikatzen den zerbait: trantsizioa. Joan-etorriko lekuek garrantzi handia dute, pertsonaiak aldatzen dira...

Oso garrantzitsua da, bai, eta hori azpimarratuta dago filmean. Gaur egun, gizaki garaikideak, nolabait, trantsizio horretan pasatzen du bere bizitzako denbora asko: lanerako bidean, etxerako bidean... eta, normalean, bakarrik egiten ditugu bidaia horiek. Beraz, bai, pelikulak hitz egiten du bakardadeaz, baina ez du hitz egiten modu ezkor batean. Iruditzen zait mundu konektatu honetan geroz eta gehiago pasatzen dela. Horregatik, trenak, autoak, motoak eta bestek badute garrantzia filmean. Normalean, pelikuletan, hor elipsi bat egiten da, baina, nire ustez, badute inportantzia.

Filma grabatu duzun tokia ere bada trantsiziozkoa, hibrido bat. Euskal Herrian asko dagoen baina gutxitan azaldu den leku bati espazioa eman diozu?

Hibrido batean bizi gara. Hementxe bertan ikus dezakegu. Nekazaritza gunea, industrialdea eta hiria bertatik bertara daude. Eta horixe nahi genuen, gu moldatzea lokalizazioetara, eta ez alderantziz. Dena dago konektatuta, eta uste dut hori oso Euskal Herrikoa dela.

«Zinema konbentzionala egiten dutenentzako esperimentalegia, eta kontrakoa esperimentala egin dutenentzat». Zuk esana da. Non kokatzen duzu Oreina?

Nik uste dut pelikula konbentzionala dela, kontua da ikusleria ergeltzat hartzen dugula. Badugu behar bat dena esplikatzekoa, dena azpimarratzekoa eta dena borobiltzekoa. Ohitura horregatik, batzuei irudituko zaie filma ez dela ipuin bat, baina nik uste dut pelikula publiko guztientzat dela, eta sinisten dut zinemak ez duela dena azaldu behar, eta sentiarazi behar duela. Alde horretatik, pelikula oso sentsoriala da.

Eta konbentzionala izanagatik sentitu zara mugatuta?

Ez dakit honekin gogaitu naizen, baina egia da betekada hartu dudala. Ekoizpen aldetik, ez dut mugarik sentitu. Alderantziz, ekoiztetxekoek, eta bereziki Marian Fernandezek, asko lagundu didate. Inoiz trabatuta gelditu banaiz, bultzada eman didate aurrera jotzeko, eta askatasun osoa eman didate nahi nuena egiteko. Deseroso sentitu naiz nik neure buruari jarritako zama edo mugagatik, baita ekoizpenaren tamainak erritmoa geldotu duelako ere. Pazientzia gutxi dut, eta ikasi dut gauzak beste modu batera egin daitezkeela. Denbora pasatu ostean, ohartu naiz gustura gelditu naizela egindakoarekin.

Hogei urte daramazu zinemagile. Halere, Zuzendari Berriak sailean lehiatuko zara Donostiako Zinemaldian.

Aurkezpena egin zenean, Kutxako gizon batek esan zuen «hasiberrien pelikulak» zirela gureak. Horrek definitzen du dena. Ez naiz zinemagileagoa orain, baina industriarentzat eta jende askorentzat orain naiz zuzendaria. Hala ere, izendapenak baino ez dira, eta nirekin lehiatuko diren besteek eskarmentua dute. Zinema ez da soilik fikziozko lan luzeak egitea, baina ez dut gogorik ez indarrik horren aurka aritzeko.

Donostiako Zinemaldian aurkeztuko duzu Oreina, baina baduzu asmoa nazioartean ere erakusteko?

Nazioartea diodanean nazioartea diot: guk geure burua zuritu dezakegu, baina egiten dugu zinema euskalduna, eta baita zinema espainiarra ere. Hemen ekoitzi diren pelikula entzutetsu ia guztiek dute Espainiako ez dakit zein ministerioren logoa. Gure merkatua Euskal Herria da, baina baita Espainia edo Frantzia ere. Askotan, zapi bat jarri nahi dugu begietan, baina hori da errealitatea. Gustatuko litzaidake filma beste herrialde batzuetako jaialdietan aurkeztea eta ikusle berriengana heltzea: guk eskaintzen dugun paisaia geografiko eta humano hori bere egitea. Zortea dugu Donostiako Zinemaldia dugulako, eta aukera ematen digulako bertako ekoizpen asko aurkezteko. Argi dut jaialdia bertakoa ez balitz gure lanetariko asko ez liratekeela hautatuak izango.

Hain justu, aurten bildu zarete Zinemaldian inoizko euskal sortzaile gehien.

Jakina, pozgarria da. Gainera, garrantzitsua da molde guztietako lanak topatzea. Niretzat, kalitatearen langa garrantzitsua da, eta berdin zait bertakoak izan edo kanpokoak. Ona da hainbeste euskal sortzaile egotea, eta mailari eusteko gai garela frogatzen ari gara azken urteetan. Orain, azpiegitura hori mantendu eta handitu egin behar dugu.

Euskarazko zinema ere gero eta ugariagoa da. Oreina euskaraz da, eta azpitituluekin itzuli duzu. Hautu kontzientea da?

Bai, baina ez dut euskaraz egin erabaki militante batengatik. Erdaraz ez zuen zentzurik. Aldiz, bihar Erriberan egin beharko banu film bat, gaztelaniaz egingo nuke, naturala hori delako. Ni natural sentitzen naizen moduan egiten dut. Oreina-n ere, gaztelaniaz egiten dute egoerak hala eskatuta. Ez dut uste hizkuntza batean egitea beste hizkuntza baten kontra egitea denik. Neure buruari ez diot ukatuko aukera hori.

Azpidatziak direla eta, Argazpititulua liburua kaleratu berri duzu Farmazia Beltzarekin.

Urteetan egin izan dudan zerbait da. 2016an egin genuen Gure hormek proiektuarekin ere badu zerikusia; arte iraunkorrarekin. Bidaiak egiten ditudanean, bertako sortzaileez kutsatzen naiz. Esaldi batzuk ateratzen ditut, eta azpitituluak sortzen ditut. Ondoren, ahalegintzen naiz esaldi horiei leku bat bilatzen, eta argazkia ateratzen dut. Jabetu naiz hori eginez oso modu diferentean paseatzen naizela hirietan.

Ohiko kultur zirkuituetatik kanpo daudenei leku egin nahi die Farmazia Beltzak?

Bestelako liburu eta proposamen batzuk kaleratu nahi ditugu, baina ez gatoz hutsune bat betetzera. Gustuz egiten dugu, argitaratu nahiko genituzkeen gauzak paperean ikusi nahi ditugulako. Askotariko lagunak gaude, eta konplizitatea lortu nahi dugu.

Badu The Balde-ren kutsu hori, hegemonikoa ez den kultur adierazpenei lekua egitekoa?

Egia da banuela gogoa. The Balde utzi genuenean jabetu nintzen sentitzen nuela behar hori, adi egotekoa. Ohiko zirkuituetan jende askok ezin du argitaratu: onerako eta txarrerako inertzia batzuk dituzte zirkuitu horiek. Beren merkatu ikerketak dituzte, beren bildumak, eta iruditzen zait ia txurro moduan kaleratzen dutela. Ongi dago, industria bat mantentzen duelako, baina ez dakit interesgarria ote den.

Zure filmekin ez al zara ohiko jaialdietako zirkuituetan ari?

Egia da, eta egia da Oreina-rekin nahi izan ez ditudan hainbat gauza egin ditudala. Baina iruditzen zait kontraesanak onartzea ere ez dela txarra. Ni kokatzen naiz ahal bezala. Neure kasa pieza esperimentalagoak egiten ditut; Oreina-k beste zirkuitu bat izango du...

Zer espero duzu Oreina -rekin?

Filmarentzat espero dut ahalik eta jaialdi gehienetan egotea eta jendea ikustera joatea aretoetara. Ikus dezatela badagoela euskal zinema egiteko beste modu bat. Nik neuk uste dut egindako lan bakoitza baliagarria dela, eta Oreina-rekin ere hala izango da.