PLAZAK BATU DITU BERRIRO

Zarauzko (Gipuzkoa) Musika plazako kiosko handian elkartzekotan geratu dira. Bertakoa da Gurutze Etxeberria, Duintasuna Gipuzkoako pentsiodunen plataformako presidentea. Donostiatik bertaratu da Leire Murgialdai, Martxoaren 8ko grebaren antolatzaileetako bat. Ia mende erdia dago bien artean; hala ere, plazak hartzeaz galdetzean, sentsazio antzekoak deskribatu dituzte. Urte luzez besteena izan den eremu bat hartu dutela dakitenen irrikaz mintzo dira; harridura apur batez ere bai, eta, batez ere, bertan jarraitzeko gogoz.

Esanguratsua da emakumeak eta pentsiodunak izatea aurtengo protesta ikusgarrienetako protagonistak; hain zuzen ere, normalean adin ertaineko gizonak ikusten ditugu megafonoari helduta. Zergatik piztu dira orain mobilizazio horiek?

GURUTZE ETXEBERRIA: Mugimendua lehendik ere bazegoen, baina ez zen horren masiboa. Feministen kasuan, une jakin batzuetan, hilketak daudenean-eta, beti egiten dira elkarretaratzeak. Baina gauza asko pilatu ziren: eskubideen murrizketa ikaragarria, lan kontratu prekarioak, soldata eskasak, genero arrakala... Emakumeen diskriminazioaren inguruan ere kontzientzia handiagoa dago; bortxakeriaz, haserre izugarria; Iruñeko bortxaketaren epai lotsagarri hura... Eta pentsiodunen kasuan ere, antzera: lehendik bazegoen mugimendua. Sinadura bilketak egin genituen, sendagaien berrordainketaren aurkakoak ere bai, baina oraingoan formatua desberdina izan da. Azken lan erreformaren ondorioz, erosahalmena murriztu zaigu, aberastasunen banaketa oso bidegabea da, eta jende asko miseriazko pentsioekin bizi da; horietatik %70, gainera, emakumeak dira. Horrek haserre handia eragin du.

LEIRE MURGIALDAI: Nik uste dut ez dela ahaztu behar eta aitortza egin behar zaiola mugimendu feministak urteetan egin duen ibilbideari; lan hori gabe ez genituen izango aurtengo emaitzak. Horrez gain, bizi garen momentuak eta mediatikoki daukagun botereak eragin handia daukate jendea mugitzeko, sare sozialen bidez-eta. Hori beste garai batzuetan ez da gertatu. Egia esan, uste dut mobilizazio feministei buruz ezin dela oso modu pluralean hitz egin. Handitasun hori Martxoaren 8ak bakarrik eduki du; mobilizazio oso mediatikoa izan zelako, eta baita nazioarteko kontu bat zelako ere, aurreko urtean jada hasia zena 70 bat herrialdetan. Emakumeen Mundu Martxak proposatu zuen, eta, horren ostean, urtebetez aritu gara mugimenduko kideok pentsatzen, lantzen, zein arlotan greba egin erabakitzen...

Pentsiodunek asteroko bilkurak egin dituzue; feministek, berriz, M-8an kontzentratu zenuten mobiliazio indar gehiena. Zergatik aukeratu zenituzten formatu horiek?

G. E.: Hiriburuetan ere egin ditugu manifestazio jendetsuak; bietarik egin dugu. Jendeak eskatzen zuen: «Zer, egingo dugu hurrengo astean?». Eta hor geunden astelehenero. Formatuari agian ez diogu buelta handirik eman; egokia iruditu zaigu jende gehiago etor dadin, hori beti izaten delako zaila.

L. M.: Nik ere ez nituzke gutxietsi nahi hilketak edo erasoak daudenean egiten ditugun elkarretaratzeak; badirudi M-8ak begiak itxi dizkigula beste ekintza txikiagoekiko, eta inurri lana ere baloratu behar da. Bagenekien Martxoaren 8a indartsua izango zela: azken urteotan, oso egun instituzionala bihurtu da; erakundeek banderatxo moreak ateratzeko eta berdintasunaren txapa jartzeko erabili dute. Horregatik izan da polita eta aberatsa greba formatua; batzarrak egin ditugu hasieratik, eta, bertan, 80 urteko emakumeak eta 15ekoak elkartu dira. Ideia oso ezberdinak elkartu dira, eta denok sentitu gara partaide. Horrek eragina izan du gero kalera ateratzeko momentuan. Gainera, grebaren kontzeptuak gogorarazi digu Martxoaren 8a borroka eguna dela, sistemaren aurkakoa, eta hori ikusarazi dugu: ez diogu utzi sistemari Martxoaren 8a antolatzen, baizik eta guk, emakumeok sortu dugu indar handiko zerbait.

Grebetako subjektua etxetik kanpo lan egiten zuen gizona izan ohi da. Orain, buelta eman zaio horri, eta «greba» kontzeptua ordaindu gabeko lanetara zabaldu da. M-8ko deialdia egin zenean, pentsiodunek nola erreakzionatu zuten?

G. E.: Taldean aspalditik ari gara genero ikuspegia lantzen, eta, horren ondorioz, kontzientzia handiagoa dago gure kideen artean. Hasieratik animatu genuen jendea gure batzarretan, batez ere emakumeak; gero askok babestu zuten. Eskuorri berezia ere zabaldu genuen.

Hasieratik ikusi zenuten garbi deialdia zuentzat ere bazela?

G. E.: Nik uste dut baietz; agian kontzientzia handia dagoelako izango da, baina babesa handia izan zen.

Gizonezko pentsiodunen aldetik ere bai?

G. E.: Bai... bueno [barre egin du]. Arratsaldeko manifestazioan, behintzat, harrituta geratu nintzen bertan ikusi nuen aniztasunarekin: gizon asko, gazteak, familiak...

L. M.: Aniztasuna ez zen sumatu emaitzetan bakarrik. Aurreko hilabeteetan ahoz aho zebilen gai bat zen: eztabaidagai izatea lortu genuen. Kuadrillen artean, familiako bazkarietan, zaintza lanak eztabaidara atera ziren; hori niretzat bazen zerbait. Edo nire kuadrillako mutilek, adibidez, ez dute inoiz hitz egin etxeko langileei buruz, eta bat-batean hainbat esparrutan entzuten zen gai bat zen. Agian pertsona horiek gero zalantza izan zuten manifestaziora joan edo ez, baina eskema batzuk apurtu ziren.

G. E.: Gero eragozpen batzuk ere sortu ziren. Zaintzarena, adibidez: amonak zaintzen bazuen umea, ezin zuen greba egin.

Seguruenik, horixe da borroka feminista eta pentsiodunena nahiko modu zuzenean lotzen dituen bide bat, zaintzarena.

L. M.: Egun hartan, mugimendu feministan etengabe geneukan kezka bat zen zer egin emakume nagusiekin: amak greba egin nahi badu, amonak zainduko du umea. Argi eta garbi dago, horrela egiten da, eta ez daukagu beste alternatibarik; sortu beharreko zerbait da. Migratzaileekin ere, antzera: emakume migratzaileei nork bermatuko die ez dela ezer gertatuko greba egiten badute, ez dituztela lanetik botako baldintza horietan lan eginda? Horiek badira datorren urterako bi erronka.

Greban, feminismotik kritika egin zenioten kapitalismoari. Eredu ekonomikoak berak gizarte antolaketa bat badakar, zer toki uzten die kapitalismoak emakume eta pentsiodunei?

G. E.: Pentsioak eta soldatak prekarioak dira; ikusten da lan erreformek zein egoera dakarten, eta horrek gu ere ukitzen gaitu: erretiratuen artean, emakume asko daude pentsiorik gabe edo diru sarrerak bermatzeko errenta kobratzen. Jendea zalantzan jartzen hasi da ezarri zaizkigun eredu horiek, eta ez bakarrik militante izan garenok.

Bitxia da, zuek bazaretelako segurtasun ekonomikoan sinesten zuen belaunaldi baten parte: lan egiten bazenuen eta aurrezten bazenuen, gero gutxi gorabehera ziurtatuta zeneukan pentsio ona.

G.E.: Hori jada hankaz gora dago, eta horrela jarraitzeko itxura dauka. Nik uste dut gazteok ez zaretela jabetu zer datorren. Mobilizazioa behar dela esaten dudanean, orokorrean ari naiz, ez soilik edadetuez; egoera oso gogorra dator. Protesta jendetsuak egin direlako geratu da gobernua erantzunak eman beharrean.

Hor dago, bereziki, emakume erretiratuen errealitatea: bizitza osoan ordainik gabeko lana egin duen jende asko geratzen da gero erretiro garaian egoerarik kaskarrenean, beti zaintza lanetan aritu den jendea, gutxi kotizatu duelako eta pentsio apala geratu zaiolako.

L. M.: Azkenean, erroan dagoena da emakumeok zer lan egiten ditugun, zer rol betetzen ditugun sistema honetan, eta zeinen gutxi aitortzen diren gure lanak. Horretan nahiko lotuta dauden borrokak izan daitezke pentsiodunena eta feministona. Azkenean, sistemaren arazoa da: Zer da kapitalismoa? Zertan inbertitzen ditu energiak? Baliabideak esplotatu, naturaz ez arduratu, ekoizpenera begira dauden lanak baloratu -hau da, gizonezkoek egin behar dituztenak-... Feminismoa da horren kontrapartea. Beste proposamen bat egiten du: bizitza erdigunean jarri, lan erreproduktiboak balioetsi -gutxienez lan produktiboak bezainbeste-, eta zaintza lan guztiak aitortu.

G. E.: Emakume asko ikusi ditugu herrian, segur aski euren egoera latza salatzeko zirrikitu bat ikusi dutenak: etxekoandreak, alargunak... Astelehenero hor. Kezkatuta eta suminduta daude.

Zaintzari behar besteko garrantzia ematen zaio mobilizazio eta gizarte mugimenduetan?

L. M.: Guk eman diogu, gutxien ikusten dena delako. Azkenean, greba enpleguan egitea beti izango da ikusgarria; ikasle greba ere hala izaten da; baina justu zaintzaren kontua ez da ulertzen. Emakumeoi egokitzen zaigu aitortza sozial eta ekonomikorik gabeko lan gisa, eta, gainera, betebehar gisa bizi dugu. Geurezkoa bagenu bezala.

G. E.: Eta, gainera, erretirora iritsi eta ez zaigu iristen. Horregatik eskatzen dugu 1.080 euro horiek guztientzat izan daitezela; emakumeek ere eskubidea dute. Ongizate gizartea horri esker dago. Zaintza sistemaren oinarria da.

L. M.: [Une berean] Sistemaren oinarria da. Hori da. Aitortza egin behar diegu emakume nagusiei, haiek egiten duten lana delako nagusiki.

G. E.: Gaur egun aitona-amonok betetzen ditugun lanak ez dira baloratzen. Bizitza guztian lan egin dugu, eta zaintzaz arduratu gara, eta orain, justu zainduak izan behar dugunean, guri dagokigu hori ere.

L. M.: Lehen esan duzu: zuek zinetela belaunaldi hori, lan duina egin eta gero erretiroko egonkortasunean sinesten zuena. Gu kontrakoa gara: belaunaldi prekario bat, etxetik kanpora bizitzera joan nahi eta ezin duena; lanak baldintza txarretan egiten ditugu; etxebizitza duina lortzeko izerdia bota behar dugu... Esperantza ez da bera: pentsiorik helduko zaigunik ere ez dugu sinesten batzuetan. Niri pentsiodunen mugimendu honek mugitu dit zerbait: zilborretik begiak altxatzeko balio izan dit, eta ikusteko zelan ari diren orain borrokatzen niri etorriko zaidanagatik. Gazte gutxi ibili ziren lehenengo mobilizazioetan, eta pentsiodun horiek begiak ireki dizkigute.

Gurutze, faltan sumatu al dituzue gazteak?

G. E.: Eskualdeko azken manifestazioan, parte hartzea askotarikoa izan zen. Ez dut esaten gazte denak han zeudenik, baina zati bat behintzat bai.

L. M.: Nik uste dut elkartasuna egon dela udaberri osoan egin diren mobilizazioetan. Mugimendu feministak deialdia egin du, eta grebako koordinaziotik ere adostu genuen hartara batzea; manifestu bat idatzi genuen pentsiodunen alde... Horrelako keinuak ere egon dira.

Elkarri jende kopuruan egin diezaioketen ekarpenaz gain, zer eman diezaiokete mugimendu feministak eta pentsiodunenak elkarri?

G.E.: Borroka desberdinak dira, baina pentsiodunen artean ere emakume pila bat dago. Nik uste dut feminismoak gizarte osoari egiten dizkiola ekarpenak.

L. M.: Borroka ulertzeko moduan baino gehiago, agian antolakuntza birplanteatzeko orduan eragin du. Eragin polit bat izan da belaunaldi bat baino gehiago elkartzea: pentsiodunek bultzada bat eman diote genero perspektibari, eta, beste aldera, guk ere ikusarazi ditugu lan horiek, zaintzan jarri dugu fokua: ikusarazi dugu zuek bezalako emakumeak ibili zirela gu bezala urte batzuk lehenago borroka berean, eta ireki zutela bidea guk orain daukaguna edukitzeko.

Gurutze, zuk urte asko daramatzazu militatzen: nola ikusi duzu feminismoaren garapena eta gaur egun daukan booma?

G. E.: Gure garaian, une jakin batzuk izaten ziren, M-8a antolatzea-eta. Nik ez nuen ezagutu hasierako mugimendu feminista; Bizkaiko Asanbladan oso indartsu aritu ziren, baina ni geroztikoa naiz. Mugimendu feminista garrantzitsua izan da; hemen, sortu zenetik, beti egon da oso bizi. Borroka mota asko landu ditu, talde anitz garatu dira eta horiek egindako ibilbideak bere eragina izan du. Baina antolatzeko moduak aldatuz eta aldatuz joan dira, eta M-8ko Plantoa hor daukagu adibide gisa. Mobilizazio puntualak ere mantentzen dira: Martxoaren 8a, indarkeria sexistaren aurkako eguna... Hala ere, zenbait gertaera direla-eta -bortxaketak, hilketak, diskriminazioak...- feminismoa pil-pilean dagoela dirudi. Horretan, komunikabideen paperak garrantzi handia dauka.

L. M.: Niri zalantza sortzen zait zer modutan dagoen pil-pilean orain feminismoa. Kapitalismoak eragina eduki du horretan ere. Begira bat-batean zelan kapitalizatu dituen gure gorputz eta desioak: hotel gay-ak, milioiak balio duten gelak dituztenak; Zarak eta esplotatzaile guztiek egiten dituzten Female is Future elastikoak... Halakoek eragina dute kontzertuetako lehen lerroan letra feministen doinuan dantzatzen duten gazteengan, baina zalantza sortzen zait zenbateraino ote den positiboa. Badauka bere alde ona; agian gazteenak ez dira konturatzen Zarak nola erabiltzen duen feminismo hitza; baina akaso hemendik urte batzuetara joan da kritikotasun hori haziz, hemendik hasita. Amorratzen nau kapitalismoagatik izatea, baina izan daiteke lehen urratsa.

Establishment-etik etorri da halako kontraeraso bat, feminismoaren bertsio otzanago bat eskaintzen duena. Pentsiodunen kasuan, esan al genezake funtzio bera betetzen dutela erretiratuak kontsumitzaile pasibotzat dituzten eskaintzek?

G. E.: Bai. Irudi hori badago oraindik gutaz: pasiboak izatearena. Baina ikusi da ezetz, jendea hasi dela mugitzen. Ez dakit mugimenduak jarraituko duen edo ez, baina zerbaitek eragin du. Hor egon da txinparta bat, eta jendea haserretu egin da, beste mugimendu batzuk egon ziren bezala: 68ko Pariskoa-eta... Gero bertan behera geratu dira, baina euren eragina utzi dute.

Belaunaldi bera ere bada, 68an gazte zirenak eta orain erretiroan mugitzen ari direnak.

G. E.: Orduan ere ez ginen geldirik egoten, ez [barrez]. Orain desiatzen gaude erretiratzeko; ni, pertsonalki, kokoteraino nago, nekatuta nago eta utziko nuke gustura, baina, beste alde batetik, ikusten dut elkartasunez erantzun behar dugula. Konpromisoa sentitzen dut.

Mobilizazio oso masibo hauetan, ematen du kasik errazena dela jendea ateratzea ordu erdi baterako, protesta egin eta etxera. Baina sumatu duzue horrek gero militantzian eraginik izan duenik? Jendea egituretan gelditu da, ardurak hartu ditu?

G. E.: Hor arazo handia dago: konpromisoak hartzeko orduan, jendea ez dago hain prest. Apurka lortuko da, baina lehen esan duguna: oso jende pasiboa izan gara orokorrean, eta orain kosta egiten da ardurak hartzea. Bati eta besteari esaten diezu, eta: «Ni utzi: ni horra joango naiz, eta aski».

L. M.: Nik uste dut mugimendu guztietan gertatzen den zerbait dela. Horregatik ere egiten diot kritika modako feminismo horri: kalean badago jendea mobilizazioei erantzuten diena, baina non dago jendea hori guztia kudeatzen? Guk hutsunea sentitu dugu. Egia da M-8 honek antolakuntzara ere ekarri duela jendea; egunerokoan baino gehiago bai, behintzat. Baina beti daude inurri lanak, gutxi batzuek egiten ditugunak. Justu grebari begira, sareak ondo osatu dira. Gainera, guk Euskal Herri mailako greba antolatu nahi genuen, eta, horregatik, aintzat hartu genuen toki bakoitzeko errealitatea: Araban, Bizkaian edo Nafarroan ezberdina da antolakuntza. Araban, adibidez, herriek ez dute hainbesteko indarrik, baina Gipuzkoan Donostiak daukan zentralitatea oso txikia da, herriak autonomoagoak direlako. Nik uste dut horrek ere mugiarazi duela jendea, konprometituago sentiarazi duelako: tokian tokikoa antolatu behar zen, eta, horretarako, bertakoek egon behar zuten hor. Mugimendu feministan ez gaude ohituta halako oihartzuna duten gauzak egitera, eta hau bazen pixka bat eskua sutan jartzea; emaitza ikusita, oso beteta gaude, baina lana izan da. Oso polita ere bai: elkar ezagutu dugu, zaintzak ere ondo egon dira. Ardura agian gutxi batzuek eduki arren, kideak izan dituzte inguruan. Nik hori bizi izan dut: otsailean izorratuta egotea eta etxekoak eta gertukoak ni zaintzen egotea guztiz.

Zer moduzkoa izan da harremana sindikatu eta alderdi politikoekin? Sentitu duzue inor saiatu dela zuen mobilizazioak kapitalizatzen?

G. E.: Gurean, alderdi guztietako kideak etorri dira hasieratik mobilizazioetara. Gero, PPk eta EAJk akordioa egin zuten, eta ordutik EAJkoak ez dira gehiago azaldu. Ez gara sentitu manipulatuta; gure plataformako kide batzuek hasieratik eskatu zuten pentsioei buruzko kontua izan zedila, alderdikeriarik eta ideologiarik gabe. Norberaren ideologia baztertu gabe, plataformaren autonomia mantentzen saiatzen gara. Izan dira babesak, presentziak eta animoak, baina ez dugu intrusismorik sentitu.

L. M.: Nik ezin dut horren ondo hitz egin: guk ez dugu oso esperientzia ona eduki sindikatuekin. Grebara deitzerakoan, sindikatuen babesa beharrezkoa zela ikusten genuen, baina, grebaren formatua ezberdina zenez, gorabeherak sortu ziren. Hasteko, zailtasunak Espainiako sindikatuen eta Euskal Herrikoen artean: haien arteko lehia txiki bat ere egon zen une batean, eta, bat-batean, gu ginen haien lehiaren produktu. Horrez gain, hemengo sindikatu batzuek greba ordu batzuk bermatu zituzten, baina Espainiatik 24 orduko greba bermatu zen. Arraroa izan zen, batez ere enpleguaren ardatzari dagokionez, hor behar baikenuen babes handiena. Ez dugu sumatu konfiantza jarri dutenik gugan: «Zuen proposamenari bai ala bai», jarrera hori ez dugu sumatu. Zalantzan jarri gaituzte, mesfidantza puntu batekin. Gero, bat-batean buelta eman zuen egoerak, eta, zubi baterako aukera ikusi zenean, bat-batean lagunak ginen, eta gure proposamenean laguntzeko prest agertu ziren.

Eta alderdiekin zer moduz?

L. M.: Argi eta garbi erabaki genuen greba mugimendu feministarena zela, eta ez zela bozeramaile sindikalik edota alderdietakorik egongo lehen lerroan. Manifestazioan ere eskatu zitzaien euren banderolak ez ateratzeko, eta tira: Donostian, adibidez, lehen lerroan udalaren pankarta jarri zuten. Eta horrek mina eman zigun. Guk lau edo bost pankarta eginak genituen, eta bloketan antolatu ginen, baina espero baino askoz gehiago ginen, eta izugarrizko nahastea egon zen lehen momentuan. Hainbesteko jendetzarekin, ezin ginen mugitu, blokeak blokeatuta geratu ziren, baina udalaren pankarta guztiz lasai joan zen hasieran.

Jende asko mobilizatu duzue une jakin batzuetan, baina epe luzeagoko ondoriorik izan dute elkarretaratzeek?

G. E.: Leku batzuetan, pentsiodunek jarraitu dute udan ere elkartzen, baina beste askotan atseden hartu dugu. Hala ere, uda ostean berriz hastekotan geratu gara, ikusi baitugu nola astindu dugun agenda politikoa mobilizazioaren bidez. Eta zerbait negoziatzen bada aurrera begira, mugimenduak jarraitu behar du.

Zeintzuk izan daitezke une jakin horietako kohesioa mantentzen lagun dezaketen aldarrikapenak?

G. E.: Gurean, betikoak dira: pobrezia gainditze aldera, gutxieneko pentsioa 1.080 euro izatea. Gero, pentsioen igoera bizitzaren garestitzearen neurrikoa izatea; emakumeen eta gizonen pentsioen arteko arrakala gainditzea; pentsioa gutxitu eta pribatizatzen duten eta lana prekarizatzen duten erreformak kentzea, eta pentsio sistema publiko eta propioa.

Kasu horretan oso zehatzak dira aldarrikapenak. Mugimendu feministaren kasuan, aldiz, dezente zailagoa izango da kontsentsuzko puntuak zehaztea, ezta?

L. M.: Bai, eta, gainera, pentsaera oso ezberdinak elkartzen gara mugimenduan. Lehenago ondorioei buruz galdetu duzunez: uste dut gabezia batzuk plazaratu dituela aurtengo boom honek; behar berriak, kanpora eta barnera begira. Kanpora begira, aldarrikapen berriak ikusi ditugu, edo bazeudenak berreskuratu ditugu: zaintza lanen aitortza, etxeko langileen erregimen prekarioa, gazteon prekarietatea, etxebizitza... horiek berreskuratu dira grebarekin. Kontsumoaren auzia atera da; azkenean, neoliberalismoak dauzkan gabezia horiek guztiak plazara ekarri ditu masifikazio honek; ez grebak, baizik eta boomak. Ez zait gustatzen egun horretako kontuei bakarrik arreta jartzea, uste baitut besteari kentzen diola arreta. Masifikazio horren ondorietako bat ere bada mugimendu feministaren hitzak hartu duen boterea.

Feminismoak historikoki izua izan dio boterea erabiltzeari. Prest dago orain horretarako?

L. M.: Hori izan daiteke hemendik aurrerako erronka bat. Nik uste barnera begira ere eduki dituela eraginak, eta hori izan daiteke bat: zer egin daukagun indar horrekin? Nola osatu sareak? Nola mugitu feminismoarekin topatu diren gazte berri horiek? Nola lotu belaunaldi eta arrazen arteko elkartasuna? Puntu asko daude oraindik landu gabe, eta, oraintxe mugimendu indartsu bat izanda, aurre egitea da gure erronka handienetako bat. Baina bai, uste dut momentu honetan kontrabotere interesgarria garela.

Datorren urtean egongo da grebarik?

L. M.: Ikusteko dago. Irailaren 22an egingo dugu Donostian datorren urtera begirako batzarra, eta hor erabakiko dugu. Batzar formatuan izan da dena, eta horrela jarraituko dugu, mundiala izan baita. Denok eduki dugu hitza: ez da egon talde bat edo erakunde bat zerbait inposatu duena; ahots anitz entzun dira, eta horiek izan dute erabakimena.

Kanpora begira, sentitzen duzue asmatu duzuela urrunen geratzen ziren sektoreekin komunikatzen? Gizonekin eta gazte langileekin, batik bat.

L. M.: Gu hasieratik saiatu gara azaltzen gizonezkoei bigarren planokoak zirela mobilizazio honetan; berdin jaietako gaueko manifestazioetan, elkarretaratzeetan... Eta egon dira erantzunak. Nik badakit jendeak eduki dituela etxean edo lanean: «Zergatik ni bigarren planoan?». Baina betiko kontua da: azkenean, boterea kentzea guztiz eta gure lekua markatzea da, eta hori gizonei ez zaie gustatzen. Ez dakit nola esan modu polit batean [barrez].

G. E.: Zenbait sektorek baino gehiago, norbanako batzuen komentarioak entzun izan behar ditugu: «Zer ari zarete eskatzen, ondo bizi bazarete?», pribilegiatuak bagina bezala. Baina jende asko konturatu da edadetu askoren egoera nolakoa den, eta zahartzaroa duintasunez bizitzeko eskubidea dugula.