«Hedabideak eurak indarkeria sexuala dira»

1992ko azaroaren 13ko gauean desagertu ziren Miriam Garcia, Toñi Gomez eta Desiree Hernandez, Alcasserren (Valentzia, Herrialde Katalanak), dantzaleku batera zihoazela. Autostopean hartu zituzten Antonio Anglesek eta Miguel Ricartek; bahitu, bortxatu, torturatu eta hil egin zituzten. 14 eta 15 urte zituzten neskek. Haien gorpuak ez ziren 1993ko urtarrilerarte agertu, urtegi batetik hurbil, erdi lurperatuta. Hedabideek jarraipen berezia egin zieten bilaketa lanei, hilketei buruzko albisteei eta epaiketari; muga deontologiko guztiak gainditu zituen lehia batean sartu ziren.

Horikeriaz blaitutako jardun haren ondorioak aztertu zituen Nerea Barjola politologo feministak (Santurtzi, Bizkaia, 1980) bere tesian, eta liburu batean bildu ditu berriki: Microfísica sexista del poder. El caso Alcásser y la construcción del terror sexual (Boterearen mikrofisika sexista. Alcasser auzia eta izu sexualaren eraikuntza). Ondorioztatu du komunikabideek ez zutela Alcasserkoa krimen matxistatzat hartu, eta, kontrara, sexu indarkeriari lotutako terrore mezuak hedatzeko baliatu zutela: diziplina mezu bat igorri zieten garaiko emakumeei, eta urteetan zehar izan du arrastoa andreon jokabideetan. Barjolak ere pairatu du kontakizun hori: «Nik neuk ez dut inoiz autostopik egin. Alcasser belaunaldiaren parte naiz».

Liburuaren izenburuari erreparatuta: zertan datza boterearen mikrofisika sexista?

Boterearen mikrofisika Michel Foucaulten kontzeptu bat da; erreferentzia egiten dio botere lauso bati, zehaztugabea dena, ez dakiguna nork daukan, baina pertsona guztiok erabiltzen duguna. Kontzeptu interesgarria iruditu zaitzaidan azaltzeko izu sexualari buruzko errelatoen ezaugarriak, baina herren geratzen zitzaidan, ez zuelako zehazten botere hori oso sexista eta matxista dela. Liburuan saiatu naiz azaltzen nola artikulatzen duten errelato hori eragile sozialek. Izan ere, boterearen mikrofisika sexista denean dago: hedabideetan bai, baina gizartean ere bai.

Zergatik aztertu dituzu justu Alcasserko hilketak?

Izu sexualari buruz jaso dudan errelatoa izan delako: emakumea izateagatik gertatu ahal zitzaidanarekin harremanetan jarri ninduen lehen kontakizuna izan zen. Oso gordina izan zen: gorputzean txertatua nuen, haragitua; ikertzen hasi nintzen arte ez nintzen ohartu nola baldintzatu dituen Alcasserrek nire bizitzako hainbat jardun. Nire xedea zen arrisku sexualari buruzko errepresentazioak sistema politiko gisa kontzeptualizatzea.

Giorgio Agamben filosofoaren aipu batekin hasi duzu liburua: «Orokorra aztertu nahi bada, salbuespenari begiratu behar zaio». Zein lotura du esaldi horrek Alcasserrekin?

Agambenen arabera, zerbait salbuespenezkotzat eraikitzen denean, arauaren esentzia bera geratzen da agerian. Horri jarraiki, Alcasserko hilketak terrorearen eremutik atera nahi izan ditut, eta eguneroko bizimoduaren erdian jarri: sexu indarkeria ez da salbuespenezkoa, baizik eta araua. Alcasserren kasuan, gizarteak salbuespenezko errelato bat sortu du, eta hala, gertatutakoaren ardura gainetik kendu du. Beraz, kontakizuna ez du termino politiko feministetan kokatu, baizik eta salbuezpenezko zerbait bezala: «Zerbait gertatu zaie hiru neskari, eta ez du azalpenik».

Nolako jarraipena egin zioten hedabideek auziari?

Ezin txarragoa. Elkarrizketatu ditudan kazetari askok esan didate Alcasserrek ikasgai bat izan beharko lukeela kazetaritza ikasketetan, praxi txar bezala. Baina ez da halakorik egin, eta sentsazioa daukat ez dugula askorik ikasi, ez delako neurririk jarri horrelakorik berriro ez gertatzeko. Oraindik ere produzitzen eta erreproduzitzen da sexu indarkeria, eta oraindik ere produzitzen eta erreproduzitzen dira egia eta jakintza sexistaz jositako diskurtsoak.

Nolako mezuak igorri zituzten?

Emakumeen erruduntasunean oinarritu zen errelatoa, etengabe. Gizarteari heldu zitzaion kontakizunaren arabera, arazoa da neskek egin beharko ez luketen zerbait egin zutela: autostop. Arrisku sexualaren inguruko diskurtso gehienek ildo horri jarraitzen diote; fokua ez da erasotzaileen gainean jartzen.

Hedabideek ikuskizun handi bat sortu zuten, eta sendiei eskuetatik ihes egin zien egoerak...

Familientzat neurri batean logikoa izan zen hedabideak erabiltzen saiatzea, alabak aurkitzen laguntzeko, kontuan izanda komunikabideek izan beharko luketen erantzukizun soziala. Nolabait ere, bilaketa lanak eraginkorrak izateko modu bakarra hedabideak ziren. Baina gorpuak agertu zirenean, hedabideek zor hori ordainduarazi zieten. Niri askotan galdetu didate ea zergatik utzi zieten senideek telebistei etxera sartzen, edo ea zergatik joan ziren programa batera hilotzak agertu eta biharamunean; baina etxeko ateak ez zizkioten kazetari bati ireki, baizik eta konfiantzazko pertsona bati, aurreko hiru hilabeteetan alboan izandako bati. Gurasoak oso eskertuta zeuden kazetari zehatz batzuekin, euren alabak topatzen lagundu zietelako. Arazoa da kazetariek hura baliatu zutela; haiei egin zien ihes egoerak. Familiak dolu betean zeuden; mugak jarri ahal izateko buruargi egon behar zuten, eta une hartan ezin zuten hala egon. Mugak kazetariek jarri behar zituzten, senideen kalteberatasunaz eta minaz aprobetxatu ordez.

Zure tesia da hedabideen tratamendu desegoki horrek terrore sexualaren diskurtsoa sortu zuela. Nola?

Hedabideek ez dute soilik indarkeria sexuala produzitzen eta errepoduzitzen; hedabideak eurak dira indarkeria sexuala. Zeren albisteak idaztean, adierazi zuten hiru nerabeak eurak jarri zirela arriskuan, honelako esaldiekin: «Zertarako joan ziren dantzalekura, ez bazuten sartzeko dirurik?», edo «oinez hamar minutu behar bazituzten, zergatik erabaki zuten autostop egitea?». Nolabait, gainerako emakume gazteei abisuak igorri zizkiguten, lezio gisa barnera genezan zer ezin dugun egin, zergatik ezin dugun espazio publikoaz askatasunez gozatu, eta zergatik ezin dugun autostopa erabili mugitzeko.

Autostoparekiko beldurrak gaur egunera arte dirau.

Bai, baina garai hartan autostop egitea mugikortasunaren sinonimoa zen emakume askorentzat; ez zuten beste aukerarik, eta oso normalizatuta zegoen. Gainera, kasu honetan ere ez du balio autostop bakarrik ez egitearen abisuak; haiek hiru ziren. Hau da, gure burua babesteko agintzen diguten patriarkatuaren abisu guztiak bata bestearen atzetik erori ziren kasu honetan. Egiaz, ez dago leku bat ere emakumeentzat arriskutsua denik objektiboki; leku guztiak izan daiteke arriskutsuak, sistema patriarkal batean bizi garelako. Arazoa da nola eraiki den errelatoa, lezio moduko abisuak igorriz: «Espazio publikoan libreki mugitzeko eskubidea erabiltzen baduzu, transgreditzen ariko zara, eta agian zigor bat jasoko duzu; beraz, zure erabakia da».

Agambenek salbuespen egoerez egindako irakurketa ere zure egin duzu, emakumeen eskubideak bertan behera geratzen diren uneaz jarduteko.

Auschwitzeko kontzentrazio esparruaz hitz egiteko artikulatu zuen kontzeptu hori Agambenek, eta nik sexu indarkeriaren ikuspegitik landu nahi izan dut. Salbuespen egoera horretan, emakumeen eskubideak eten egiten dira, eta trata daitezke baliorik ez duten bizitza gisara. Emakumeen aurkako indarkeria salbuespen gisa eraikitzen den neurrian, gizonen inpunitatea dakar berekin horrek: emakumeen gorputzen eta bizitzen gainean gizonek duten eskubidea da. Liburuan ageri den testigantzetako batean, andre batek kontatu du autostop egin zuela, gizon batek hartu zuela, eta ibilgailu barruan gizonak esan ziola: «Eta ez badut autoa gelditzen, zer?». Gizonak subiranoak dira halakoetan: emakumeak kontrolatzen eta zigortzen dituzte, eta salbuespen egoera martxan jar dezakete, nahi badute.

Zein eragin izan zuten terrore sexualeko mezuek orduko neska gazteengan?

Oso inpaktu handia izan zuten: albisteak kontatzeko modua, xehetasunen berri ematekoa, irudiak eskaintzekoa, gertatutakoa berregitekoa... Orduan nerabe ziren emakume batzuk elkarrizketatu ditut libururako, eta xehetasun oso gogorrak zeuzkaten gogoan; batzuek insomnioa ere izan zuten, etengabe etortzen zitzaizkielako irudi batzuk burura. Halakoek oso argi adierazten dute nola sartzen den terrore sexualaren diziplina gorputzean, eta gutako bakoitzak nola interpretatzen duen gertatutakoa norbere gorputzetik.

Gainera, Alcasserko hilketak gertatu zirenean, puri-purian zegoen sexu askatasunari buruzko eztabaida, Espainiako Zigor Kodeko aldaketek sustatuta. Atzerapauso bat izan al zen andreen askatasunean?

Atzerapauso bat, berez, ez, emakumeek erresistentzia egin dutelako. Baina mugimendu feministak aurrerapauso asko lortuak zituen orduan: andreen askatasun sexualarekin lotutako mito eta estereotipoen sistema desorekatu zuen. Aldaketa horiek bereganatzen ari ziren emakumeak, eta Alcasserko krimena horren guztiaren aurkako eraso bat izan zen.

Feministek presentziarik izan al zuten hedabideetan orduan?

Bai, baina oso zaila izan zen eurentzat hilketek eragindako inpaktuari erantzutea. Izan ziren mobilizazio eta irakurketa politiko batzuk, baina ez ziren garaiko nerabeengana iritsi. Oso zaila zen terrore sexualaren aparatua geldiaraztea, are gehiago forentseekin lotutako gaiek makinaria oso bat martxan jarri eta gero.

Auzia despolitizatzeaz gain, indibidualizatu ere egin zuten: erasotzaileen gain jarri zuten ardura guztia.

Diskurtso horren dinamika beti da erasotzailea gizartetik bereiztea, eta gizon kategoria kentzea: «Ez da gizon bat». Anglesen kasuan, adibidez, diskurtso homofobo asko izan ziren: «Homosexuala denez, ez da guztiz gizona». Horren guztiaren helburua da gizarteak ez hartzea bere gain gertatutakoaren erantzukizuna: deslotzea.

Anglesek ihes egitea lortu zuen, eta desagertu egin zen. Denborarekin, mito ere bihurtu dute.

Oro har, Alcasserko krimenaren inguruan ikus-entzunezko produktu bat sortu dute, eta hala, indarkeria sexuala banalizatu dute, termino politikoetan hausnartzea saihesteraino. Baina Anglesen inguruan lilura antzeko bat sortu dute: ihes egiten duen bilaua, edonon ager daitekeen gizon maltzurra. Serieko hiltzaile handien pare jarri dute, konturatu gabe lilura horrek kalte handia egiten diela indarkeria sexuala politizatzeko ahaleginei.

Zein alde ikusten duzu Alcasserko hilketez eta 2016ko sanferminetako talde bortxaketaz hedabideek egindako tratamenduen artean?

Alde nabarmenena da mugimendu feministaren erantzuna: oso indartsua izan da. Nire ustez, erantzunez, arrisku sexualaren aurrean kontrarrepresentazio bat sortzen ari gara. Egia da orain beldurraren errelatoak agian nesken belaunaldi bat interpelatu dezakeela, baina atzean du subjektu politiko feminista bat kontakizun hori beste modu batera interpretatzen, eta indarkeria matxistaren termino politikoetan kokatzen. Autodefentsa feminista tresna gisa eskaintzeak ere alde handia dakar Alcasserren osteko egoerarekin: babesgabe geunden, izu sexualetik haragoko ezer artikulatzeko aukerarik gabe.

Bost erasotzaileak aske geratu zirenean, beldurrari lotutako mezu asko zabaldu ziren. Uste duzu kasu horrek izu handiagoa eragin dezakeela?

Ez. Hedabideek izu sexualaren diskurtsoarekin jarraitu dute, eta ulergarria da emakume askoren lehen erreakzioa beldurra izatea, baina ez dut uste terrorea hedatzeko arriskurik dagoenik, feministak oso ondo posizionatuta gaudelako esparru publikoan. Kezkatuago nago botere judiziala egiten ari denarekin, erasotzaileak kalean egotearekin baino: haiek aske egotea abisu bat da, adierazteko nork duen libreki mugitzeko eskubidea eta nork ez.

Martxoaren 8ko mobilizazioek ekarri zuten mugarriaren ostean, erreakzio patriarkal bat datorrela ohartarazten ari dira zenbait feminista. Auzitegiaren erabaki horiek erreakzio patriarkal horren barruan ulertzen dituzu?

Guztiz: erreakzio patriarkal misogino bat da. Abisu bat da, lezio bat: Martxoaren 8ko goraldiaren ondoren, esaten ari zaizkigu burua makurtzeko. Baina uste dut feministok kontrakontakizun bat eraikitzen ari garela, kalean egonda, Nik sinesten dizut lelo politikoa zabalduz... Feminismoaren erantzun horrek eragin du errelatoaren inpaktua bera txikiagoa izatea.

Baina izuaren kontakizun patriarkala ez al da berrasmatzen ari? Burundanga eta antzeko toxikoak ematea, bost gizonek bortxatzea... nolabait ere adierazten da emakumeek ez dutela beren burua defendatzeko modurik.

Bai, arreta puntuak gehitzen ari zaizkigu: jada ez da nahikoa kalean bakarrik ez ibiltzearekin edo autostop ez egitearekin; orain, edaria ere zaintzapean izan behar dugu. Dinamika matxista beraren parte da, eta logika patriarkal horren barruan dago berrasmatzea. Feministon ikuspegitik, aldiz, batzuetan saiatzen gara beldurrik ez izaten, eta agian ezinezkoa da; beraz, nik nahiago dut konturatzea sistema honek horrela egotera behartzen gaituela. Horren egiazko kontzientzia hartu ahala, kaleak gehiago hartzen joango gara. Bitartean zer egin? Ezin dugu ezer egin bitartean. Oso gordina da, baina hala da: emakumeen aurkako gerra bat dago, eta ezin ditugu aldi berean bi bizitza bizi, bat normaltasunarena, eta bestea torturarena; ez dago horretarako aukerarik. Horretaz kontzientzia hartzea ezinbestekoa da.