«Iheslarien auzian ere Frantzia hausten hasia da elkarlanaren logika»

Urtarril amaieran Irunen (Gipuzkoa) eginiko Foro Sozialean, Jon Irazolak (Elorrio, Bizkaia, 1955) iheslari eta iheslari ohien «komunitateko» kide gisa hitz egin zuen. Duela hiru urte «formalizatu» zuen bere egoera, eta Lapurdin bizi da egun. 1982an pasatu zuen muga, eta, konfinamendua salbu, «denetarik» ezagutu duela dio: atxiloketak, espetxea, baina bereziki gerra zikinaren urteak ditu gogoan. Baiona Ttipitik itzulia egin ostean, Patxa plazara eraman ditu argazkilaria eta kazetaria.

Zein da iheslari ohion egitekoa?

Erranaldi batekin laburbiltzen ahal da: iheslarien arazoa ilunetatik argitara ateratzea eta mahai gainean jartzea eragileen artean honek soluzio bat behar duela. 50 urtean lehenengo aldiz dugu hori egiteko aukera, eta publikoki hitz egitekoa.

Ba al duzue harremanik egun iheslari direnekin?

Senideen eta haien ezagunen bitartez jakin dezakegu zein den haietako batzuen egoera, baina ez da erraza informazioa lortzea.

Zergatik?

Adibidez, duela bi hilabete hil zen, Mexikon, Javier Perez de Nanclares. Guk ia ez genuen ezagutzen, hemengo familiarekin kontakturik ez zuelako ia. Hori egiten dute askok babes sistema gisa, eta horrek asko zailtzen du informazioa lortzea. Gainera, haiei ez ezik, senideei ere eman behar zaizkie hau konponduko den esperantza eta babesa: juridikoa, ekonomikoa...

Irungo hitzaldian azpimarratu zenuen azken bost hamarkadetan iheslariek «eraso eta mehatxu» ugari jaso dituztela. Zer arrisku nagusi dituzte egun?

Beste adibide batekin erantzungo dut: [Angel Mari] Telleria iazko otsailean atxilotu zuten, Mexikon, dosierra ixteko [preskribatzeko] egun batzuk falta zitzaizkiola. Espainiako Estatuaren jarreraren erakusgarri da hori. Hor bada lehia bat ea nor den gogorrena, eta iheslariak jarri dituzte jo puntuan. Guk argi dugu Dignidad y Justicia moduko elkarteak ezinbestekoak direla horretarako; talde paragobernamentalen moduan funtzionatzen dute.

Zer esan nahi duzu horrekin?

Gizarteko sektore batzuen mendeku gosea instrumentalizatzen dutela. Haien abokatuek bitartekoak eta erraztasunak dituzte dosier guztiak arakatzeko, iheslariak aurkitu eta atxilo ditzaten eskatzeko, preskripzioak beste 30 urtez luzatzeko edo akusazio berriak sortzeko, polizien txostenak erabiliz. Hori da iheslariek egun duten mehatxurik handiena.

Iheslari ohiok ere beldur zarete?

Mehatxu hori hor dago. Esaten dute 300 bat kasu argitu gabe daudela, eta edonoren dosierra ireki dezaketela berriz.

Zuek ere ez duzue bermerik?

Bermerik? Begira torturarekin zer gertatzen den. Gaur egun torturatzen da? Salaketarik ez dagoela dirudi. Baina sistematikoki torturatu duenak ez du onartuko torturatzeari utzi diola; ez du onartuko egun batez ez duela baliatuko. Eta ziur naiz zenbait iheslariren eta iheslari ohiren buruan dagoela hori.

Tortura-iheslari binomioa askotan aipatzen duzue. Zergatik?

Ezin da gatazka politikoa ulertu tortura aitortu gabe. Horren beldurrez ihes egin dutenak, torturetan oinarritutako txosten polizialetan azaltzen direlako, euren dosierrak berriz irekiko dituzten beldur direlako... Mamu hori beti dago hor. Horregatik erraten dugu torturarekin kutsatuta dauden dosierrak itxi egin beharko liratekeela.

Hori posible dela uste duzue?

Borondate kontua da. Nazioarteko legeetan esaten da torturatua izan den norbaitek polizia etxean eginiko adierazpenek ez dutela balio. Eta hor dugu Eusko Jaurlaritzaren lana, Euskal Herrian inor gutxik zalantzan jartzen duena. Hor argi ikusten da Espainiako Estatuak sistematikoki torturatu duela.

Zigortu dituzten iheslarientzat indultua da figura juridiko bakarra?

Kasu horietan, uste dugu desaktiba daitezkeela salbuespen legeetan oinarritutako zigorrak. Uste dugu errealitate printzipioa erabil daitekeela, egindako delituaren ondorioen arabera zigortzea. Kasu asko modu arruntean epaitu izan balira, askoz ere zigor txikiagoak izango lituzkete, eta batzuek itzuli ahal izango lukete, espetxeratzeko arriskurik gabe.

Zer harreman duzue konponbide prozesuan engaiatuta dauden eragileekin?

2014an gure egoera formalizatzeko urratsa egin genuenok Euskal Herriko zenbait eragilerekin bildu ginen, hori egingo genuela azaltzeko eta balizko errepresioaren aurkako babesa eskatzeko. Oro har, pozik irten ginen, nahiz eta batzuek argi erran ziguten arazoa guk sortua zela, eta guk konpondu behar genuela.

Nork erantzun zizuen hori?

Ez da zaila asmatzen.

Ordutik hona, jarrera aldaketarik nabari duzu haiengan?

Eragile hori eta beste batzuk berriz ikusi nahi genituzke. Pentsatzen dugu 2013an plazaratutako ideiek bidea egin dutela haien buruetan, eta uste dugu, guztizko elkarlana ez izanda ere, haiek gauza batzuk erraz ditzaketela.

Foroan, azaldu zenuen Espainiako Auzitegi Nazionaleko atea jo duzuela abokatuen bitartez, baina iheslarien dosierrak ukatu dizkizuetela. Zer argudiatuta?

Garai batean, bazegoen komunikazio maila bat, baina 2011tik hori bukatu egin zen. Auzitegikoek erantzuten dute iheslariek zerbait jakin nahi badute aski dutela bueltatzea eta informatuko dituztela. Hori eskuak loturik joatea da. Lehen erran dudan mendekuzko logikari erantzuten dio horrek.

Iheslari gehienak Frantzian daude. Egun, lantalde bat dago gobernuarekin presoez aritzeko. Gai hori ere mahai gainean dago?

Logikoa dirudi mahaian jartzea, konponbidea integrala izango bada. Gainera, zenbait iheslariren dosier juridikoak Frantziako Estatuarenak dira, han eginiko ekintza batzuen ondorioz.

Baina gehienek Espainian irekita dauzkate auzibideak. Halakoetan zer egin dezake Frantziak?

Guk dakiguna da espainiarren jokamoldeari buruzko zalantzak handitu direla Frantzian, eta gauza batzuk egitera behartuak direla. Euroaginduen aferarekin gertatu da, adibidez, Suitzako, Erresuma Batuko eta Belgikako epaileek erran dutela Espainiako Estatuak ez dituela eskaerak onartzeko berme juridikoak. Iheslarien auzian elkarlanerako izandako logika hautsi egin da, eta badirudi Frantzia ere hasia dela.

Iheslariak lege baliabideak erabiltzeko prest daudela esan duzue. Zein, zehazki?

Berme batzuk behar dira aurrena. Ikusiko balute badagoela aukera bat modu mailakatuan itzulera errazteko, ziur naiz prest egongo liratekeela zerbait emateko.

Adibidez?

Ez dugu eztabaidatu, baina aukera bat litzateke, adibidez, hurbilketa. Iheslari asko agian ez daude prest Hegoaldera itzultzeko arriskuak hartzeko, baina onartuko lukete Iparraldera etortzea, beren bizitza normal-normal egiteko bermeak edukiz gero. Presoen auziarekin paralelismo bat egin daiteke, eta larrien daudenak lehenetsi. Aukera bat da.

Deportatuen kasuan, zein estaturena da ardura?

Ahantzitako bahituak dira deportatuak. Ez dago ezer frogatzeko akordio, dekretu edo dokumenturik. Deportatuak ez du giltzarik bere egoeratik ateratzeko.

Baina norbaitek izan beharko du giltza, ezta?

Espainiak batez ere. Deportatuek egoera formalizatu eta itzultzeko —nahi izanez gero—, azken hitza Espainiako Estatuak du. Frantzia funtsezko laguntzailea izan da, eta logika hori ere apur dezake.