«Nobela batek beti dauka atzean beste nobela bat»

Laino moduko batean murgiltzen irudikatu du bere burua Anjel Lertxundi idazleak (Orio, Gipuzkoa, 1948). Aitortu duenez, intuizio sotil bati jarraika idatzi ditu bere azken nobelak: plan zehatzik gabe eta norabide itxirik ezarri gabe. Lanbropean lanbro hari bat topatu nahian bezala: idazten duenak erakusten dio nondik jarraitu. Hala aritu zen bere emaztearen gaixotasuna oinarri zuen Zu nobela idaztean, eta hala aritu da orain ere Horma izeneko eleberriarekin (Erein). Alzheimerrak jotako amari mintzo zaion itzultzaile baten barne jarioak gidatzen du kontakizuna oraingoan, eta protagonistaren ahotsean nahasian doaz literaturari, politikari eta giza harremanei buruzko gogoetak. Maite du laino hori Lertxundik.

Ama alzheimerdunari mintzo zaio narratzailea nobelan, baina ez du erantzunik espero. Hala dio berak ere: «Nire erabakia da zuri hitz eginez, neure buruarekin aritzea». Literaturaren metafora bat al da?

Paper zuria ere horma bat da. Nik oso gutxitan planifikatu dut aurrez nobela zer izango den, nondik nora joango den eta abar. Gehiago abiatzen naiz intuizio batetik edo eskema labur batetik edo flash batetik, eta gero ea horrek zer ematen didan. Orri zuri horretan zuk hasieran erdi ikusi edo erdi intuitu edo erdi erabaki dituzun gauza askok beste bide bat hartzen dute. Kasu honetan, adibidez, nobela idazten hasi nintzenean, oso gauza gutxi argi nituenean, egoskortzen hasi zitzaidan pertsonaia bat, nik ia kalkulatu ere egin ez nuena, eta pertsonaia hori da aitarena. Aitak pisu asko hartzen du hasieran. Ez neukan kalkulatua, baina funtzionatzen zidan, eta horrelaxe eutsi nion. Neska-laguna eta ama kalkulatuak nituen, baina aita ez.

Beti idatzi izan duzu horrela?

Hamaseigarrenean aidanez, adibidez, ez. Gaztetan etxean entzun nuenetik nuen buruan istorioa, baina ez nion modurik aurkitzen. Nire buruan beti zebilen pertsonaia nagusia, kostunbrismotik hurbil, baina ez ninduen asetzen. Eta, halako batean, Zarauzko emakume bati gertatutako zirkunstantzia batzuengatik, neure buruari galdetu nion nolakoa ote zen protagonistaren atzean zegoen emakumea, eta aldaketa horrek egin zuen liburua posible. Fokua emakumearengan jarri nuenean abiarazi nuen nobela. Baina egia da nobela bakoitza nobela bat dela, eta, nire kasuan, nola beti ahalegindu naizen neure nobela bakoitza aurrekoez ezberdina izan dadin, are argiago gertatzen da hori. Edo nobela bat idazten duzu zure bizitza osoan, edo idazten dituzu nobela batzuk.

Eta zein da aldea?

Beti nobela bat idaztea da obsesio eta mundu ikuskera oso berdin batean kokatutako liburuak idaztea, beti mundu jakin bat eskaintzen ari direnak, nahiz eta istorioak ezberdinak izan. Eta bestea litzateke kaleidoskopio baten gisa funtzionatzen duen traiektoria literario bat egitea.

Eta kaleidoskopioa zara zu?

Bai. [Barrez] Gainera, horrela nik jartzen badut eskema, errazago dut nonbait sartzea. Ea zer antzekotasun dagoen Horma honen eta Otto Pette-ren artean, adibidez.

Sinadura bai.

Sinadura, eta agian erantsiko nuke euskarari buruzko zera bat edota elementu estilistikoei diedan begirunea eta ematen diedan inportantzia, baina hortik kanpo, ezer gutxi.

Ibilbide bat duzuen idazleen artean, gertatu ohi da une batetik aurrera trama periferikoa bilakatzen dela, eta tonuak edo jarioak hartzen dutela garrantzia. Eta esango nuke zu zeu ere horretan zaudela une honetan.

Azken nobela honetan hori gertatu da, eta azkenaldiko obra batean baino gehiagotan ere badago tramarenganako desapego bat. Guztiz bazterrean utzi gabe. Badakizu behar duzula errealitate fisikoaren sostengu bat barne errealitateari eusteko, oso zaila delako bestela kontatu nahi duzuna kontatzea, baina, proportzioan, pixkanaka-pixkanaka galtzen doa, bai. Zerikusi handia du horretan ere kontatzen ari zarenarenak ere. Zuk kontatu nahi badituzu pertsona baten dudak, adibidez, hori nola kontatzen duzu trama huts baten bidez?

Liburuko pasarte batean erabat desagerrarazten duzu barne eta kanpo munduen arteko bereizketa. Frankismoaren eraginarekin lotzen du narratzaileak bere aitaren izaera, adibidez. Hala dio: «Horixe da totalitarismoaren garaipena: tiraniaren forma totalitarioak txertatzen dizkie herritar guztiei».

Kutsatu egiten du guztia. Eta berdina esan daiteke erlijioaz ere, ze guk gure haurtzaroan biak ezagutu genituen. Sistema guztiz itxi batek, erlijio baten kasuan bezala edo diktadura politiko batek bezala, herritarrengan erabat txertatzen ditu forma autoritario horiek, eta, formalki ere, hari aurka egiteko moduetan ere eragiten du; ze nola egingo diozu aurre diktadura bati, ez bada diziplina ia diktatorial baten bidez? Horrela funtzionatzen dute mekanismo horiek. 40 urteko diktaduraren ondoren, egun batean, norbaitek erabakitzen du denok demokratak izango garela, eta listo, heldu da demokrazia, eta hurrengo egunean estatu guztia demokrata da. Eta oraindik ere, 40 urte pasatu direnean ere, diktaduraren izpi txikiena ere salatu eta kritikatu ez duen edozein buruzagi gai da demokrazia leziorik borobilenak emateko. Azkenean, Francok lortu zuen ia praktikoki jende guztia Franco txiki bilakatzea, Stalinen kasuan bezala, eta beste hainbat diktaduratan bezala, eta hori ez da inondik inora desmuntatzen diktadorea hilda. Franco txiki horiek guztiak hor daude.

ETAren indarkeriara ere badaramazu gogoeta liburuan. Norbait hiltzen zutenean batzuek «zerbait egingo zuen» pentsatzen zuten bezala, narratzaileak ere pentsatzen du bere amak zerbait egingo zuela aitak hari ezinikusia izateko. Aipatzen duzun osmosi prozesu horrek utzi du literaturan ondoriorik?

Ez dut uste. Literaturaren egitekoa ez al da eremu lauso horietan zer gertatzen den aztertzea? Ezin da benetako literaturarik egin norberaren posizioei buruzko batere autokritikarik gabe. Horrek onen eta gaiztoen arteko karikaturara darama literatura.

Aipatu dizut hori ere, gogora etorri zaizkidalako Fernando Aranburuk euskal idazleei buruz esandakoak.

Kasu horretan, gauza garbi dago. Zuk eraikitzen duzunean nobela bat non zuk defendatu nahi duzun munduak ez daukan inolako arrakalarik, eta zuk kritikatu nahi duzun munduan den-dena gaizto, beltz eta anker dibujatzen baduzu, orduan hor badago faltsia bat: arropa literarioz jantzitako diskurtso politiko eta moral guztiz lerratu bat, literaturarekin zerikusirik ez duena, eta bere deklarazioetan ere horrelako gauzak esan izan ditu. Niri ez zait interesatzen hori: ez dut kontsideratzen literatura. Literatura egiterakoan idazle batek bere burua eta berak sinesten duena kritikaren galbahean jartzen ez badu, bere burua lehendabizi, nik literatura klase horretan ez dut sinesten. Nik exijitu egiten diot literaturari espiritu kritiko bat. Nik gehien maite ditudan liburuak dira oharkabean ere nire baitan zerbait uzten didatenak. Zerbait oso xumea, igual ni neu ere ez naiz konturatzen, baina sentitzen dut zerbait aldatu egin dela nigan eta nire pertzepzioan. Arreta jarri dit gauzaren batean edo begiratzeko modu batean ordura arte erreparatu ez niona. Hori da niri interesatzen zaidan liburu mota.

Orduan, barne zauri horietan zabiltza zu zeu ere idazterakoan?

Saiatzen naiz neure barruan ibiltzen haztaka. Angulak [irribarrez] .

Angulak?

Angulak, jaki preziatu horiek, olatuak eta korronteak ekartzen ditu, eguraldi txarrekin-eta. Orduan eta eguraldi txarragoa izan eta olatu gehiago izan, aukera gehiago daukazu angula arrantza ona izateko. Hori esaten dizut nire lagun bat anguletan ibiltzen delako. Zurrunbiloan, eta hantxe.

Horma-n, esaterako, nahasian doaz narratzailearen nobela frustratu baten arrastoak, haren koadernoetako oharrak, literaturari buruzko gogoetak, benetako idazleen aipuak...

Trama aipatu dugu lehen, eta idazterakoan porrot egitea ere bada trama, idazterakoan ea bi material desberdinek nola funtzionatzen duten ikustea... Zentzu zabal batean hartuta, hori ere bada trama bat: idazkuntzaren abentura bera. Nobela batek beti dauka atzean beste nobela bat, idazkuntzarena. Hori ez da kontatzen normalean, edo ez zaio hainbeste erreparatzen normalean, baina nobela bakoitzak nobela bat dauka. Eta irakurle batentzat ere, gauza bera. Liburuan eragiten dituen barne aldaketa horien arabera.

Ofizioaren eta bokazioaren arteko talka bat ere badago nobelan. Debozioz da itzultzailea protagonista, eta haren bikotekidea, ofizioz erizain. Gai horren ingurukoak dira haien arteko elkarrizketa batzuk.

Protagonistak debozio bihurtzen duena da, hain zuzen ere, idazkuntzan ofiziotik gehien duen langintza: itzulpengintza. Hor enpleatu nahi ditu bere baliabide pertsonal guztiak, eta horregatik eta hor jartzen duelako bere indar guztia lortzen du lortzen duena. Eta, alderantziz, literatura badirudi ofizio baino gehiago bokazio dela, pribilegio bat, eta deituen gauza bat, auskalo nork deitutakoen lanbide bat. Eta lanbide horretan ere, bokazioaz aparteko ofizio bat ere ez da izaten batere txarra. Nik, zoritxarrez, oso gutxi itzuli dut. Urrezko astoa itzuli nuen latinetik Juan Kruz Igerabiderekin batera, eta gero Eugenio Montale, eta Montale itzultzerakoan sentitu nuen gehiago ez itzuli izanaren pena. Itzulpen hartatik asko ikasi nuen. Maniobra asko egin behar ziren.

Nobelako protagonistak une batean dio arte povera egitea dela euskaraz idaztea. Zuk ere sinatuko zenuke hori?

Bai. Arte povera-ren filosofia oso filosofia ona iruditzen zait gurea bezalako egoeretarako.

Eta zein filosofia da hori?

Daukagun hizkuntza daukagu. Horiek dira dauzkagun baliabideak. Aurten 50 urte egingo ditu euskara batuak, eta mirari bat da, eta ez sinestekoa gainera, zer lortu dugun. Baina ez bakarrik orain dela 50 urtetik hona; aldeak ikusten dira azken 25 urteetan ere. Datorren urtean izango dira Otto Pette argitaratu zenetik 25 urte, eta edizio bat prestatzen gabiltza. Handik hona ere zenbat aldatu den hizkuntza! Tradizio luzeko hizkuntza batekin ez da hori gertatzen; oso zaila da ezberdintasunak topatzea orain dela 50 urteko eta gaur egungo liburu baten artean: Camilo Jose Celarengandik Julio Llamazaresek erabiliko duenera, esaterako; estiloak estilo, baina iguala da. Horregatik gustatzen zait asko errepikatzea Giorgos Seferis poeta greziarraren esaldi bat.

Ze esaldi?

Bera diplomatikoen seme zen, eta ingelesez idazten zuen txikitan, eta gero greziera hartzen du bere hizkuntzatzat, eta aipatzen du hizkuntza txikietako idazleok badugula abantaila bat ingelesaren moduko hizkuntza «errekete-elaboratuen» aurrean, eta abantaila hori da, hain zuzen ere, haiek eginda daukatena guk oraindik egin egin behar dugula. Eta zer esan nahi du egin behar horrek? Ez bakarrik nobela bat sortzen ari zarela, baizik eta sortzen ari zarela hizkera literario bat ere. Ni horren kontziente naiz, baina gaztelaniazko idazle bat zenbateraino da kontziente hizkuntza ere sortzen ari denik? Ez, automatikoki etortzen zaizkio erreferentziak berari.

80ko hamarkadan literaturak zuen zentraltasuna edo orain daukana ere aldatu da. Ez da gauza bera Anjel Lertxundiren liburu baten argitalpena orduan, edo Anjel Lertxundiren liburu bat egungo eskaintza zabalean.

Begi nartzisistenekin ere begiratuta, pagotxa da hori. Inoiz amestuko ez genuen egoera bat da hori. Nik kezka bat banuen orain dela hamar urte, eta zen euskara batuaren eraginez, baina batez ere eskoletan irakasten zen euskara batuaren eraginez, idazkuntzan nabarmentzen nuela tonu beti berdintsu bat, baina irakurtzen ditut orain hainbat lan, eta ikusten dut ez dela halakorik gertatu. Oraintsuko nobedadeak aipatzeagatik, Katixa Agirre bereizten duzu Uxue Alberdirengandik, eta hura ere bai Eider Rodriguezengandik eta berdin Kattalin Minerrengandik; lau mundu desberdin dira.

Ez zenuen hainbeste fede eskolan, beraz.

Ez, ez. [Barrez] Fedea dut idazle horiengan.