«Parte-hartze maila ez, bozkatu ahal izatea da gakoa»

Gipuzkoako Foru Aldundiak antolatutako Herritarren Parte Hartze Kongresuan izan da Anja Heidelberger (Zurich, Suitza, 1986) Bernako Unibertsitateko ikerlaria. Herritarrek jardun legegilea kontrolatzeko eta horretan eragiteko sistema arautua dute Suitzan, eta ohikoak dira erreferendumak; gai eta eskala askotarikoak, gainera. Galdeketa horiek ditu aztergai Heidelbergerrek, eta ondorio batzuk aletu ditu Donostian.

Urtean, gehienez, lau txandatan egiten dituzte galdeketak Suitzan. Nola baldintzatzen dute sistema politikoa?

Eragin handia dute, bereziki hautazko erreferendumek; alegia, parlamentuak onartutako edozein lege eraman daiteke galdeketara, haren aurkako 50.000 sinadura jasotzen badira. Horrek eragiten du herritarren gehiengoa engaiatu behar duzula erabakia hartzean. Ezin duzu besterik gabe zerbait erabaki; guztien iritziak entzun behar dituzu, eta ahalik eta gehienak txertatu, hala egiten ez baduzu zure legea atzera bota dezaketelako hautazko erreferendum batean.

Galdeketen parte hartzea aztertu izan duzu; gehienak %78koa izan du, eta apalenak, %27. Zer faktorek eragiten dute?

Bariazio handia dago. Gaia oso garrantzitsua da parte hartzea ulertzerakoan. Gaiarekiko gertutasuna da irizpide bat; esaterako, gai populista klasikoetan —Europako Batasunaz, immigrazioaz...— , jendeak badu iritzi bat. Aldez aurretik posizio bat badago, parte hartzea handiagoa izan ohi da. Ez da ezaugarri bakarra, ez nagusia, baina bai kontuan hartu beharrekoa. Beste bat zailtasuna da; konplexua bada, faktore ugari baditu, ez bada eguneroko bizimoduaren parte, horrek desmobilizatu egiten du.

Zein da parte hartze apala duen galdeketa baten zilegitasuna?

Kontua da jendeak aukera duela botoa emateko nahi duen aldiro. %20k ez dute inoiz parte hartzen, ez dutelako horretara bultzatzen dituzten sarerik. Egia da %20ko parte hartzea duen galdeketa batek ez duela zilegitasun handia, baina emaitza ez da auzitan jartzen; bozketa bat badago, egon da, sakratutzat jotzen da, eta jendeak eskubidea du ez bozkatzeko. Suitzan, ez da inoiz egon quorum eskaririk, ezta egongo ere —soilik kantoi batean dago parte hartzeko obligazioa—, kontua ez baita zenbatek bozkatzen duten, baizik eta denek dutela botoa emateko aukera.

Kongresuan aipatu izan da herritarrek konpromiso falta dutela erabaki publikoekiko; nolabait, horiek hartzea politikarien esku dagoela eta herritarrek bezero harremana dutela.

Sinpleki, horrek ez du funtzionatzen Suitzan, lehen esandakoagatik; jende askoren babesa bilatu behar duzu lege bat aurrera eramateko prozesuan, ondoren galdeketa bat egitea saihestu nahi baduzu.

Nola saihestu prozesu parte hartzaile baten gaiari buruzko arbitrariotasuna? Nork erabakitzen du zeri buruz erabaki daitekeen?

Suitzan, ia edozeri buruz bozka dezakezu. Ona da hori, edonork erabaki dezakeelako zeri buruz hitz egin eta erabaki behar den. Horren beste aldea da giza eskubideez ere bozkatu daitekeela, oso gauza gutxi geratzen direla kanpoan —nazioarteko legeria, kasurako—. Suitzan ere baditugu egitasmo populistak, proposamen populistak erraz sustatu daitezke, baina fenomeno globala da hori. Ez dago gaiaren araberako betorik. Esaterako, emakumeen sufragio eskubidea ez zen lortu 1971 arte, gizonek horri ezetz esateko aukera zutelako. Landaguneetan, jendea kontserbadoreagoa da, eta orain jende gehiago bizi da hirietan, baina garai horretan, ez.

Erakundeek parte hartzeaz hitz egiten dute, baina behetik gorako dinamikek zailtasun handiagoak dituzte erakundeak gai baten inguruan engaiatzeko.

Horrela izaten da. Suitzan, lege egitasmoak oso aukera ona izaten dira gizarte mugimenduentzat, entzunak izan daitezen, udaletan edo kantoietako edo nazioko erakundeetan. Gainera, ez duzu behar indar finantzario handirik gairen bat bozketara eramateko. Botere ekonomiko handiagoa behar duzu, agian, bozketa hori irabazteko eta jendea konbentzitzeko, baina diru guztiak ere ez dizu bermatzen zure aukerak irabaziko duela.

Galdeketetako kanpainak aztertu dituzu bereziki. Horietan, baliabide desberdintasunak kontuan hartuta, berma daiteke aukera eta oihartzun berdintasuna?

Suitzan ez dago legeriarik kanpainak finantzatzearen inguruan, eta arazo bat da hori. Proposamen ugari egin dira, baina ez dira aurrera atera. Hala ere, gobernuak liburuxkak bidaltzen ditu galdeketa sorta baten aurretik informazioa zabaltzeko, eta aukera baten edo bestearen aldekoek eskubidea dute liburuxka horretan beren iritziak argitaratzeko. Horrek neurri batean bermatzen du aukera guztien mezua zabaltzea.

Esportagarria da Suitzako eredua?

Sistemak funtzionatu egiten du, eta kultura politiko oso bat moldatzen du. Hala ere, uste dut ez garela nor esateko Suitzako eredua beste herrialde batera esportatu behar dela, ezin delako jakin eredu horrek funtzionatuko ote duen beste ezaugarri batzuk dituen gizarte batean. Baina, nire iritziz, hautazko erreferendumaren mekanismoa txertatze hutsak jada sistema osoa aldarazten du. Horrek ezingo luke funtzionatu sistema presidentzialista batean, alderdi bakarrak gobernua osatzen duen herrialdeetan.

Suitzak konfiantza politiko handienetakoa du munduan, eta hori zuzenean lotuta dago demokrazia zuzenarekin, herritarrek sentitzen dutelako gauzak alda ditzaketela.