«Diskurtso independente bat sortu ahal izatea ere bada klase pribilegio bat»

Tomar la palabra: mujeres, discursos y silencios (Hitza hartzea: emakumeak, diskurtsoak eta isiltasunak) izenburupean bildu ditu Dolores Juliano antropologo feministak (Necochea, Argentina, 1932) azken lauzpabost urteetako bere ikerketaren ondorio batzuk. Urteetan egindako lanaren «sintesia» da beretzat liburua. Ia mende erdiko ikerketa eta aktibismo lanak ez dio itzali bere gaien inguruko grina; begiak pizten zaizkio sektore baztertuez, emakumeez, gutxiengo etnikoez eta prostituzioaz hizketan. Guztiek dute ezaugarri bat: «Arazoa ez da ez daukatela ezer esateko, baizik eta zailtasunak dituztela adituak izateko. Gizarteak baztertu egiten dituenez, haiekin hitz egin ordez, haietaz hitz egiten du. Ikasitako gortasuna da». Feminismoak ere zailtasunak izaten ditu maiz prestigiorik gabeko sektoreak txertatzeko: «Horregatik, isilarazi egiten ditu -presoak, adibidez-, edo biktimizatu -prostituzioan dihardutenak-».

Feministak maiz kexatzen dira botereguneek gizarte borrokaren diskurtso eta termino batzuk bereganatu dituztelako, sarri testuingurua aldatuz eta edukiz hustuz. Hori arazoa dela uste duzu, edo aukera bat?

Plagioa edo terminoen bereganatzea, finean, beti da omenaldi bat. Miresten duzuna kopiatzen duzu, gaizki kopiatu arren: lengoaia jakin baten arrakastaren aitortza da. Arriskutsuagoa iruditzen zait apropiazioa kontrako norabidean gertatzea. «Gora borroka feminista» esaten denean, nik beti diot gu ez garela borrokatzen; guk erein egiten dugu, hazi, konbentzitu. Erabil dezagun gure diskurtsoa gure estrategietarako. Gizartean, gero eta indar handiagoa hartzen ari dira emakumeen esperientziatik sortutako balioak. Adibidez: gizarteak sentsibilitate ekologista handiagoa dauka orain. Hori maskulinitatearen balio tipikoen kontrakoa da ia: natura, ingurunea eta distantzia menderatu nahi horren aurkakoa, alegia. Ekologiak orekari eutsi nahi dio, talde ahulenak desagertzea eragotzi, ekosistemak hazi; askoz harreman handiagoa du emakumeek egin ohi dituzten zaintza lanekin.

Bizitako indarkeria ez da hazi?

Ez dut uste. Gertatzen dena da behingoz indarkeria gisa izendatzen ari garela lehen indarkeriatzat jotzen ez genituen gauza asko. Ez dut uste orain emakume gehiago hiltzen dituztenik; lehen ez genituen zenbatzen. Ez genekien, ez ginen jabetzen, eta, ondorioz, ez gintuen mintzen. Indarkeriaz egiten den analisia negatiboagoa da orain; horregatik egiten digu min handiagoa. Familiaren barruko abusua, esaterako, beti existitu izan da, baina orain bakarrik asaldatzen gaitu; lehen ez zen hartaz hitz egiten, eta «jakin ezazu egia den edo ez, haurrek irudimen handia dute», eta halako gauzak aditzen ziren.

Diozunez, isiltasuna okerragoa da estigmatizazioa baino. Batetik besterako jauzia egin duten gaietako bat litzateke indarkeria. Zeintzuk dira oraindik isilarazten diren gaiak?

Asko dira; bat, heriotza. Badakigu denok hilko garela, baina zein gustu txarrekoa den heriotza aipatzea, ezta? Isiltzearen ondorioz, areagotu egiten dugu beldurra, eta ez dugu irudikatzen heriotza den modukoa -kandela bat itzaltzea-: horren ordez, sufrimendu luzearekin lotzen dugu, degradazioarekin, autonomia faltarekin.

Eta, isiltasun bakoitzaren atzean, diskriminazioa sufritzen duen gorputz bat dago...

Hain zuzen ere. Heriotzaren atzean, zahartzaroaren estigmatizazioa dago. Berdin buruko eritasunekin, edo eritasunekin oro har; beldur horren ondorioz, hipermedikalizatuta bizi gara.

Baztertutako sektore horiek sarbide txikiagoa dute kapital linguistikora, diskurtso nagusiak sortzeko aukeretara. Hori aldatu al da Internetekin eta masen autokomunikazioarekin?

Aldatu da, baina ez soilik Internetekin, baizik eta emakumeak eta sektore baztertuagoak goi mailako ikasketetara sartzeko aukerarekin. Unibertsitatearen funtzio soziala ez da soilik ezagutza zabaltzea -hori ere bai-, legitimatutako diskurtsoa sortzea baizik. Handik irteten direnak ezagutza jakin batetik hitz egiteko zilegitasuna aitortzen dien titulazio batekin irteten dira. Diskurtso horietarako sarbidea tresna garrantzitsua da norbere burua entzunarazteko. Kezkatzen nauena ez da hitz egiten dutenen ezagutza falta, baizik eta ezagutza berak izan ditzaketenek hitz egiteko modurik ez izatea. Bizi dugun beste iraultza, komunikabideena, modu demokratikoago eta kaotikoago bat da aukerak topatzeko, baina hura ere ez dago denen eskura. Ondo begiratuz gero, ohartuko zara sareetan komunikatzen diren eta iritziak ematen dituztenak beste egoeretan ere hitz egiteko aukera duten berberak izan ohi direla.

Akademiak, ordea, ordena soziala mantentzen ere lagundu du. Zenbat aldiz irakurri ote ditugu ustezko ikerketa zientifikoak esanez emakumeen garunak eta gizonenak desberdin funtzionatzen dutela?

Akademia galbahe bat da. Duela ez hainbestera arte, estatus sozialaren sinbolo zen; orain irekiagoa da, langileen seme-alabak ere joaten dira, nahiz eta oraindik, neurri batean, klase sozialaren adierazle den, edonork ezin baitu bost edo sei urtez lan merkatutik kanpo geratu ikasteko. Unibertsitatea izan daiteke ordena soziala iraunarazteko elementu bat, baina norberak aukera du legitimatutako diskurtso horiek bere kontzientziaren arabera erabiltzeko. Sektore baztertuetatik datozen pertsonek edo azken hamarkadetan goi mailako ikasketetara sartu diren emakume horiek aukera dute orain diskurtso legitimatuak sortzeko eta kritikoak izateko. Behin diskurtsoa kudeatzen duzunean, beste arazo bat sortzen zaizu: nork finantzatuko dizun [barre egin du]. Diskurtso independente bat sortu ahal izatea ere bada klase pribilegio bat.

Sortzen ditugun diskurtsoek gure sistema kulturala islatzen eta, aldi berean, indartzen dute. Teun Van Dijkek argudiatzen duenez, erresistentzia diskurtsoek ere -antirrazistek, feministek, eta abar- aldez aurretik diskurtso nagusiek ezarritako testuinguru bat dute oinarri. Posible da norberaren esparru diskurtsibo bat sortzea azpiratutako egoera batetik?

Erresistentzia diskurtsoa garrantzitsua da, borondateak batzeko eta antolaketa handitzeko balio duelako. Baina gizartea aldarazten dutenak, diskurtsoen aurretik, praktikak dira. Diskurtsoak eskura izan ditzakegu edo ez, baina praktika txarrei erresistentzia egitea beti dago gure esku. Alde horretatik, kritika sozialak badu zer ikasia feminismoaren esperientziatik: aldarrikapenak diskurtso bihurtu baino askoz lehenago, erresistentzia praktikak zeuden, eta mila arrasto utzi dituzte. Nik haurren ipuinak aztertu ditut: zein da Mari Errauskinen mezua? Langilea zen, gaizki tratatzen zuten... Noiz hasi zitzaizkion gauzak ondo joaten? Desobeditu zuenean, gaueko dantzaldira joateko. Desobedientziak saria ekarri zion. «Baina amaieran printzearekin ezkontzen da, hori astakeria», esaten badugu, azalean geratzen gara. Zertarako nahiko ote zuen etxetik ihes egin, unibertsitatean matrikulatzeko? Bere garaian irudika zitekeen transgresioa egin zuen, eta saria jaso zuen horregatik. Independentzia erakustaldi txiki horiek dira batzuek «eskura dagoen askatasunaren erabilera» deitzen diotena. Egoera okerrenetan ere, badago hautatzeko aukera txiki bat. Transgresioa aski partekatua denean, diskurtso bihurtuko da; bestela, diskurtsoa praktiken aurretik badoa, asimilatua izateko arriskua dauka.

Liburuan, trabestismoa askatasun horren adibidetzat jotzen duzu, eta transexualitatearekin lotzen duzu.

Bi mitok zeharkatutako gizarte batean bizi gara: sexua eta generoa. Mito sexualak dio soilik gizonak eta emakumeak existitzen direla, eta gainerakoak patologiak direla. Elkarren aurkako bi kategoria balira bezala, eta ez erdibideko gradu ugari dauzkan continuum baten bi mutur gisa. Beste mito bat da ezaugarri biologiko horiei portatzeko modu bakarra dagokiela: emakumea bazara, emakumeek bezala jokatu behar duzu. Eredu hori aspalditik dago kolokan; baina praktiketan, ez diskurtsoetan. Praktika homosexual guztiak transgresio bat dira. Feminismo tradizionalak ez zuen sexuaren muga areagotu, baina bai generoarena. Bozkatu nahi zuten, dirua kudeatu, edozein lanpostutara heldu, eta nahi bezala jantzi eta orraztu; eta, gaur egun, posible da. Gizonak, aldiz, euren rol hegemonikoan, gutxiago gogaitzen zituen sistema hark. Ondorioz, eredu maskulinoa askoz zurrunagoa da gaur egun. Banku batean lan egiten duen mutil bati bururatzen bazaio begiak margotuta joatea, ez du ezer esan nahi ikuspegi sexual batetik; inplikatzen duen bakarra da berak ederrago ikusten duela bere burua. Baina ezin du. Uneotan, generoaren kaiola askoz txikiagoa da gizonentzat, emakumeentzat baino, emakumeok askoz oztopo gehiago gainditu ditugulako. Zer gertatzen da euren itxura fisikoagatik edo sentitzen dituzten aukerengatik eredu horretan kabitzen ez direnekin? Zailagoa dela gizon izatea, emakume izatea baino. Horrek azaltzen du zergatik hiru aldiz gehiago diren emakume bihurtzen diren trans-ak, gizon bihurtzen direnak baino. Faktore sozialek bakarrik eragingo balute, abantaila gehiago izango lituzkete gizon izanda; ekonomikoak eta estatusekoak. Baina indar handiagoa du ereduaren zurruntasunak. Mutil gisa bere lekua topatzen ez duena hain gaizki senti daiteke mundu maskulinoan -zeina hain lehiakorra eta erasokorra den-, ezen haren irtenbide bakarra izan baitaiteke beste mundura pasatzea, malguagoa denez gero.