politika
AUZITEGI EGOZENTRIKOA
Jokin Sagarzazu
«Auzitegi Nazionalak badu horretatik zerbait», azaldu du Garbiñe Biurrunek, EAEko Auzitegi Nagusiko epaileak. «Esango nuke organo judizial gaixo bat dela, eta bere jarrera itxiak eragin duela hori». «Neurri batean», uler dezake: «Han egon diren pertsonek —epaileek, fiskalek, langileek, oro har— oso gaizki pasatu dute mehatxu terrorista zela-eta». Baina uste du hori ezin dela aitzakia izan «egin direnak justifikatzeko». Aldatzeko unea iritsi dela uste du: «Auzitegi Nazionala ixteko».
Aldatu, «agian bai», baina itxi ez. Ez du horretarako beharrik ikusten Ignacio Gonzalez Vega JpD Epaile Demokraten Elkarteko eledunak. Biurrun, talde horretako kide izanagatik ere, ez dator bat harekin. Gonzalez Vegak dio eztabaida hori, «gaur egun eta estatu mailan», ez dagoela mahai gainean, «baztertuta» dagoela. «Ia inork ez du zalantzan jartzen egiteko garrantzitsua duela».
Auzitegi Nazionalak jarraituko du, beraz. Hala pentsatzen du Jon Mirena Landa EHU Euskal Herriko Unibertsitateko Zigor Zuzenbideko katedradunak ere. Hura ixtearen aldekoa da, baina ez du nabari ez maila politikoan ez legelarien artean horretarako borondaterik eta indarrik. «Arrazoi objektiboak daudela diote: estatuaren segurtasunerako arrisku handiko gaiak ikertzeko eta epaitzeko behar dela organo zentralizatu eta espezializatu bat». «Hori dela eta, bere burua justifikatuago ikusten du auzitegiak ETAren osteko garai honetan», azpimarratu du.
Frankismoaren «itzala»
Asteazkenean, 40 urte beteko dira Auzitegi Nazionalean lehen epaiketa egin zenetik. Sortu, 1977ko urtarrilaren 5ean sortu zen, diktaduratik monarkia parlamentariora «trantsizioa» egiteko legea onartu zen egun berean. Egun horretan desegin zen TOP Ordena Publikorako Auzitegia ere, frankismoaren epaitegi politikoa. «Praktikan», auzitegiko lehen presidentea izan zen Rafael de Mendizabal, Adolfo Suarezen (UCD) gobernuko Justizia idazkariordea: 90 urte inguru dauzka gaur egun. «Bizitza ziurtatuta dauka auzitegiak, eta luzerako. ETAren jarduna tonuz apaldu bada ere —ez da desagertu—, nazioarteko terrorismoa larriagotu egin da, antolatutako krimena perfekzionatu... Beharrezkoa da horrelako auzitegi bat: guk ez genuen ezer asmatu», azaldu du.
«Ni izan nintzen auzitegiaren aita, eta beti sentitu dut nire seme bat izango balitz bezala, bere gauza on eta txarrekin». Hamar urte egin zituen auzitegiko presidente gisa; gero, Auzitegi Goreneko 3. Salako presidente izendatu zuten, eta ondoren Auzitegi Konstituzionaleko magistratu eta Europako Giza Eskubideen Auzitegikoa. BERRIAri aitortu dionez, berea izan zen Auzitegi Nazionala sortzeko ideia. «Delitugintza antolatua epaitzeko auzitegi baten beharra zegoela ikusi nuen; nazioartean sortzen ari zirenen antzekoa, ez orduan zegoen auzitegi politiko baten gisakoa, ez jurisdikzio militarrekoa». 1966an, Burgosen epaile zela egin zuen zirriborro bat, baina «Franco hil arte» itxarotea erabaki zuen. «Banekien lehenago martxan jarriz gero kendu egingo zutela, erregimena erortzean». De Mendizabalek, hala ere, ukatu du TOPen jarraipena denik. Ez du onartzen hori esatea. «Baina bai ulertu, arrazoi psikologikoak baitaude atzean: ezkerrak pentsatzen du TOP mozorrotzeko modua zela, eta orduko eskuin erradikalak, frankistak, uste zuen baliatu ahal izango zuela: baina lehen unetik erakutsi genuen ez zela ez gauza bat, ez bestea».
Epaile Demokraten Elkarteko bozeramaile Gonzalez Vegak ere uste du «oinarririk ez» duela esateak TOPen «oinordekoa» dela. Auzitegiaren legezkotasunaren inguruan, nabarmendu du Espainiako Auzitegi Konstituzionalak, lehenik, eta Europako Giza Eskubideen Auzitegiak, gero, berretsi dutela kabida duela Espainiako Konstituzioan eta Europako Giza Eskubideen eta Oinarrizko Askatasunen Hitzarmenean. Azpimarratu du, halaber, sortu zenetik «asko» aldatu dela auzitegia, «aspektu guztietan».
Landa ez dago erabat ados. «Europak balekoa eman arren, auzitegiak oinordetzan hartu zuen aldez aurretik zegoen inertzia guztia». EHUko irakasleak uste du Espainiako Estatuak ez zuela mozketa garbirik egin eta horrek azaltzen duela nola funtzionatu duen 40 urteotan. «ETAren kontrako borroka aztertuz, ikusten da gehiegikeria asko gertatu direla eta horien aurrean ez duela kontrol nahikorik eragin, torturen kasuetan edota frogabidean: poliziek eginiko perizialak onartu dira askotan benetako kontrol judizialik gabe, formularioz bezala. Hori nola esplikatzen da? Funtzionamendua pozoitua zetorrelako».
Era horretako kritikek asko haserretzen dute De Mendizabal, eta «bide horretatik» joz gero elkarrizketa bertan behera uzteko asmoa agertu du. «Guk terroristak epaitu ditugu beste herrialde batzuetan epaitzen dituzten moduan, froga berdinak erabilita, kontzeptu berdinak, eta mentalitate berberarekin». Eta jarraitu du hizketan. «Inertziak, pozoitua dagoela... Irakasle horrek esandakoak gezur hutsa dira, baina askotan entzundakoak. Mantra baten modura erabiltzen dituzte batzuek, interes politiko jakin batzuei erantzuteko».
Horren harira, De Mendizabalek azpimarratu du Auzitegi Nazionalak ez duela inoiz epaitu delitu ideologikorik, eta bere jardunean beti egokitu dela Nazio Batuen Erakundearen Eskubide Zibil eta Politikoen Hitzarmenak dioenari. «Beste gauza bat da epaile hobeak eta eskasagoak egotea, garai hobeak eta okerragoak egon diren moduan. Baina esaten diren gauza batzuk ez dira gaur egungoak. Lehen egin zirenek orduko garaiari eta espazioari erantzuten diote».
Biurrunek gertuago du Landaren ikuspuntua, eta irakasleak erabilitako borroka hitza azpimarratu du: «Terrorismoaren aurka egiteko sortua da auzitegia; berriz diot: aurka. Nire ustez, auzitegiek ez dute horrelako helbururik izan behar. Organo judizialen betekizuna da justizia egitea, legea aplikatzea...». Besteek bezala, Biurrunek ere aipatu du auzitegiaren legezkotasuna, baina uste du politikaren itzala handia dela haren jardunean. «Terrorismoaren kontrako borrokako beste pieza bat izan da edo izan dira epaile batzuk; egon badaudelako hori onartu ez dutenak».
Biurrunen arabera, halaber, Auzitegi Nazionala ez da auzitegi politiko bat, ezta salbuespenekoa ere, askotan esaten denaren kontrara. Baina, ideia horiei beste buelta bat emanda, uste du sortu dituen hainbat doktrina «salbuespenetan» oinarritu direla, gobernuek eginiko «salbuespeneko legediak onartuz eta babestuz». Gogoratu du horietako asko, gero, Gorenak edota Europako Giza Eskubideen Auzitegiak bertan behera utzi dituela.
«Gauza bat da auzitegia, eta beste gauza bat da aplikatzen den legedia edota hori egiteko modua: hori beti da kritikagarria. Eta kritikagarria ere izan daiteke fiskal eta epaile batzuen jarduna», azaldu du, berriz, Gonzalez Vegak. Uste du azken urteetan «terrorismoarekin» loturik auzitegiaren esku geratu diren hainbat auzi «eztabaidagarriak» direla eta «modu arrazoizkoago» batean tratatu beharko liratekeela.
Politizazioari buruz, berriz, Madrilgo epailearen iritzian, Auzitegi Nazionala ez dago beste «epaitegi nagusiak» baino politizatuago, baina «ezta despolitizatuago ere». Azpimarratu du «politikarekin loturiko gaiak» epaitzeak ematen ahal diola izaera hori, eta komunikabideen «fokua» beti gainean izateak. «Berez sistema oso baten akatsak edo sintomak direnak lehenago eta argiago antzematen dira Auzitegi Nazionalean, bere gain hartzen dituen auzien izaeragatik —izan terrorismoa, izan ustelkeria politikoa...— eta epaitzen dituen pertsonen berezitasunengatik».
Gonzalez Vegarentzat, Espainiako Estatuak duen «defizit» nagusietako bat da «justiziaren politizazioarena eta politikaren judizializazioarena». Eta esan du hori gertatzen dela, bereziki, Justiziako goi kargudunen izendapenak —auzitegietako eta saletako presidenteenak, bereziki— «botere politikoaren» esku daudelako.
De Mendizabalen iritziz, «hobetu» daiteke hori, nahiz eta, oro har, egoki irizten dion izendapenen sistemari. Auzitegi Nazionaleko epaileen ustezko politizazioari buruz, berriz, argi mintzo da: «Ideologia bat dute, nola ez ba, eta izan daitezke elkarte jakin batekoak edo beste batekoak, baina ez dira, batzuek irudikatu nahi duten moduan, ustezko inkisizio baten besoak: inolaz ere ez».
Zentralizatua
Auzitegi Nazionala, delitu jakin batzuk ikertu eta epaitzeko auzitegi espezializatu bat izateaz gain, organo judizial zentralizatu bat ere bada. Landak azaldu duenez, beti eduki du zentralizatuta epaigintza, baina ez epaiak betearazteko eskumena. Hori probintzia auzitegiei zegokien, 2003ra arte, Jose Maria Aznarren gobernuak Espetxe Zaintzarako Epaitegi Zentrala sortu zuen arte. Biurrunentzat «mugarri bat» izan zen hori.
Bizkaiko Espetxe Zaintzarako Epaitegiko Ruth Alonsok hartutako erabaki bat omen dago oinarrian. ETArekin loturiko auzi batean zigortutako preso bati gradua aldatzeagatik, epaile horren aurkako «kanpaina» bat abiatu zuten, eta, «presioen» ondorioz, kargua utzi zuen. Gutxira iritsi zen espetxe zaintza Auzitegi Nazionalean zentralizatzeko erabakia. «Erabat politikoa izan zen neurria», adierazi du Biurrunek.
Zentralizazioa dela-eta, gatazka ugari izan dira. 1987. urtetik da epaile Biurrun, eta gogoan du 1988ko batzar bat, Bilbon. Han, «lehen aldiz publikoki», epaileek eskatu zuten Euskal Herrian epaitzea delitu guztiak, «baita terrorismoarekin loturikoak ere». «Han azaldu genuen geure burua gai ikusten genuela horretarako». 1990-2000 hamarkadetan ETAk epaileen kontra jo izanak baretu zuen eskakizun hori —denera, bederatzi magistratu hil ditu ETAk, horietako bat Euskal Herrian: Jose Maria Lidon, 2001ean—.
Epaileak ETAren mehatxupean egotea izan zen arrazoi nagusia euskal gatazkarekin loturiko auzien zentralizazioa arrazoitzeko. «Esaten zen beldur ginela, ahulak ginela, ETAren inguruak gugan eragiten zuela... Baina niretzat larriena zen gure parean beste epaile eredu bat jartzen zela: terrorismoaren aurkako epaile borrokalariarena, Erdi Aroan musulmanen aurka aritu omen zen Cid Campeador haren modukoa... Oso larria zen hori. Eta hori da Auzitegi Nazionaleko epaile batzuek barneratu duten ideia».
Egun, Biurrunek nabari du beste jarrera bat Euskal Herriko epaileen artean. Juan Luis Ibarra EAEko Auzitegi Nagusiko presidenteak berriki azpimarratu du posible dela eskumenak ekartzeko eskaerari heltzea. «Nik pentsatu dut hori beti izan dela posible. Orain posible dela esaten badute, has gaitezen lanean», adierazi du.
Landaren arabera, Auzitegi Nazionalaren bilakaera ulertu behar da unean uneko interes politikoen arabera. «Auzitegi Nazionalak badu sinergia bat, inertzia bat geroz eta gauza gehiago bere gain hartzeko. Baina ezin dugu ukatu atzean badagoela erabaki politiko bat, halabeharrez bermatu duena zentralizazio prozesu hori». Auzitegi Nazionalak «paper politiko garrantzitsu bat» jokatzen duela ere badio. «Jurisdikzio penalarekin lotuta, islatzen duena atzean dagoen estatu ikuskera oso bat».
Espezializazioa
Auzitegiari egiten zaion beste kritika nagusia da urratu egiten duela «epaile naturalerako» eskubidea. Gonzalez Vegak dio eztabaida hori «gaindituta» dagoela, eta hori ukatzen duten ebazpenak daudela. Arrazoien artean: epaileen segurtasuna eta espezializazioa; bitarteko materialak eskurago izateko, adibidez, delitugintza jakin batzuk ikertzeko.
Landarentzat, azalpen horrek ez dio mamiari heltzen. «Zuzenbidean gabiltzanok badakigu hemengo edo hango ikuspegiek molda dezaketela zuzenbidearen ibilbidea. Organo zentralizatuak dauden neurrian, hango —Madrilen dagoen auzitegiaren— eta han bizi diren pertsonen mentalitatea islatu egiten dela epaileengan eta epaietan, eta tokiko epaileek egokitu egiten dutela zuzenbidea tokiko errealitatera. Zer da zilegiago, adibidez, Altsasuko aferan, Madrilgo ikuskera ala Iruñetik ikusi ahal dena?».
Espezializazioari buruz, berriz, irakasleak dio hori ere lor daitekeela beste modu batera antolatuta, ez derrigor modu zentralizatuan, baliabideak ugarituz tokiko epaileei. «Espainiako Estatuan, teorian, estatu federal baten filosofia egon beharko litzateke: zergatik egon behar da botere judiziala erabat bateratua? Zergatik ezin da izan Euskadin edo Katalunian botere judizial autonomo bat beste organo judizialekin koordinatuta lan egin ahal duena?», galdetu du EHUko irakasleak. «Hau da guk daukagun eredua», erantzun du Gonzalez Vegak. «Eredu bat, posible diren beste batzuen artean. Baina hori erabakitzea ez dagokigu guri [epaileei]».
Landak ere aitortu du erabakia politikoa dela, eta egun zaila dela deszentralizazioaren bidean urratsak egitea. Denboran atzera egin du, galdutako aukerei erreparatuz. «Bere garaian hori aldatzen ahalegindu ziren pertsonak kritikatzeko asmorik gabe», uste du autonomia estatutua planteatu zenean ez zitzaiola behar bezala heldu auzi horri. «Garbi geneukan gure polizia propioa nahi genuela, hemengo errealitatera lotuagoa, frankismoaren errepresioarekin lotura izango ez zuena... Baina ez zen ikusi, edo ez zen nahikoa baloratu, edo ez zen lortu, botere judizialaren botere autonomikoa. Horrek gero erakutsi du, legeak eduki arren, lege horien interpretazio zentralizatu baten bitartez sistema osoaren gakoa galduta dagoela edo kolokan jar daitekeela. Horregatik litzateke garrantzi handikoa botere judiziala eskuratzea».
