bizigiro
MIREN ODRIOZOLA
«Gerra batek filosofia guztia aldatzen dizu»
Edu Lartzanguren
Gerrek markaturiko bizitza izan duzu: 1936koak eta El Salvadorkoak, hain zuzen ere. Gerraundi baserrian jaio eta hazi zinen; ez al da deigarriegia kasualitatea izateko?
Euskaraz ez jartzeagatik, Guerra Mayor izenarekin bidaltzen zizkiguten gutun ofizialak Francoren garaian. Aitonak esaten zuen baserriaren inguruan borroka batzuk egon zirela kontatu ziotela txikitan. Gure aita 1936ko gerran ibilitakoa zen, eta hiru hilabetez heriotza zigorra izan zuen gainean. Kartzelatik ateratakoan, Batallon de Trabajadores izeneko horietan [esklabo lanean] beste hamaika hilabetez izan zuten. Guk galdetu egiten genion txikitan: «Aita, eta gerra zer?». Eta kontatu egiten zigun. Amak errieta egiten zion: «Gauza ederra kontatzen ari zara!». Batxilergoan, Historia azterketan Bigarren Mundu Gerra tokatu zitzaigun. Bikain atera nuen, asko ikasi gabe, aitari entzundakoekin, kontatutakoak ez zetozelako liburuetan.
Abertzale, emakume, euskalduna, baserritarra... galtzaileen saldokoa izateak noraino markatu du zure izaera, eta borrokara bultzatu?
Asko baldintzatu nauela uste dut. Aita ezkerrekoa zen, abertzalea; ama ere bai. Asko baldintzatu ninduen gerra osteko errepresioak. Guardia Zibilak askotan etortzen ziren gure etxea miatzera. Beste ahizpa-nebek [zortzi dira, eta Miren zaharrena] halako abenturarik ez dutela egin? Ados. Hor norberaren erabakiak daude. Ni beti izan naiz zerbait egitekoa. Herria askatzeko, norbera askatu behar da, eta horretarako hau askatu behar da [burua ukitu du].
Ekonomia ikastera joan zinen Bilbora. Marxismoa serio ikasi nahi zenuen, edo orduan bor-bor zegoen langileen borrokaren saltsan sartu nahi zenuen?
Marxismoa ikasi nahi nuen, baina kapitalismoa ere bai, konparatzeko. Sarrikon ere sekulako borrokak zeuden orduan: bi hilabetez egon ginen klaserik gabe. Baziren bi edo hiru irakasle ezkerrekoak, Miren Etxezarreta tartean. Harreman handia genuen horiekin. Ikasle talde bat bildu eta ekonomia marxista irakasteko asmoa zuten. Baina ni, orduan, ETAko kultura frontean sartu nintzen. Eta gero atxilotu egin ninduten. Edonola ere, aurretik nuen erabakita ekonomia molde hori ikasten ez jarraitzea.
Kartzelatik atera zinenean, 1975ean, ETAn ez jarraitzea erabaki zenuen. Zergatik?
Bi arazo nituen ETArekin: nahiz eta ETAk asko hitz egin langile borrokaz eta horretarako fronte bat izan, praktikan oso gutxi sartzen zela iruditzen zitzaidan. Bigarrena: feminismoa.
Burgosko Prozesuan auzipeturiko emakumeetako batzuekin egon zinen kartzelan. Prozesuan emakumeen borroka zergatik ez zuten aipatu galdetuta, Arantza Arruti auzipetuak esan du urte haietan oraindik feminismoan oso atzeratuta zeudela. Zu aurreratuago zeunden?
Beste garai batzuk ziren. Kartzelan ere hitz egin genuen zerbait. Kartzelatik atera nintzenean, emakumeen lehen jardunaldiak egin zituzten unibertsitatean, eta 3.000 emakume elkartu ginen.
Hainbat talde komunistatan ibili zinen gero, eta, azkenean, OICn (Ezker Komunistaren Erakundea) eta EMK (Euskadiko Mugimendu Komunista) alderdietan. Horietan topatu al zenuen ETAn falta zenuena?
Hor ere baziren gizonezko batzuk esaten patriarkatua kapitalismotik sortu zela. «Zu ahistorikoa eta burgestxikia zara!», bota zidan batek. EMKn aurreratuago zeuden horretan, baina hor beste arazo bat nuen: abertzaletasuna. Talka egiten nuen haiekin, ni abertzalea nintzelako. Noski, alderdi batek ez du inoiz edukitzen zuk nahi dituzun alde guztiak.
ETAko fronte kulturaletik Artiach gaileta lantegian lanean hastera pasa zinen. Falta zenuen langile borroka hura egitera?
Bost urtez egon nintzen Artiachen, eta sekulako esperientzia izan zen. Dena klandestinoa zen: paperak-eta kulerotan sartu eta komunetan jartzen genituen. Orduan heldu zen aldaketa: sindikatu bertikala [frankista] bota eta enpresa guztietan sortu ziren batzarrak. Izugarria zen: Bizkaiko Labe Garaietara joan eta 8.000 langileren aurrean hitz egitea.
Euskal Herritik 1980. urtean joan zinen, Amerikara. 36 urte zenituen. Ez zinen abentura bila doan gaztetxo bat. Zerk bultzatuta?
Bi urtez aritu nintzen bueltak ematen ideiari, eta, azkenean, neure buruari esan nion: egin behingoz, edo kendu burutik. Sozialismoa eta komunismoa zer ziren eztabaidatzen genuen. Sozialismoa zer zen herrialde sozialista batean praktikan ikustea sartu zitzaidan buruan. Erakundean ez zuten nahi nik joatea, lantegiko lotura nintzelako. «Eta zuek esaten duzue internazionalistak zaretela?», bota nien. Kubara joatea ez nuen lortu, baina Nikaraguako iraultza gertatu zenean, hara joateko Venezuelara bidaiatu nuen. Han ezagutu nuen Pako Arriaran.
Bizitza xelebrea da gero: Nikaraguara joateko asmoz, Venezuelara heldu, eta han dokumental bat ikusi, eta, azkenean, El Salvadorko gerrillara. Dokumental batengatik? Benetan?
Bai. Hala dira gauzak. Joan nintzenean ez nekien gerra bat zer zen. Hori ez duzu imajinatu ere egiten. Neure buruari esaten nion: baliteke han geratzea hilda. Hori jan egin behar duzu. Baina ez duzu behin ere jaten benetan. Erabat ezjakina zara. Erizainak behar ziren. Venezuelan oinarrizko ikastaroa egin genuen, eta Nikaraguan ikastaro azkarra hilabete batean: haginak ateratzen ikasi genuen, esaterako. Bizitza osoan ez zitzaidan burutik pasatu ere egin osasun arloan arituko nintzela. Baina horretarako jendea behar bada, aurrera.
Zein zen zure eginkizuna gerrillan?
Kontraesana ematen du, baina bizitzak salbatzea zen gure lana. Soldadu batzuk ere salbatu genituen. Gerra batek filosofia guztia aldatzen dizu. Goizean jaikitzen zara, eta ez dakizu handik hamar minutura biziko zaren. Bizitza eta heriotzaren sokan zaude. Baina horrek berak bizitzeko indarra ematen dizu.
Baina zer da: adrenalina? Bizimodu arrunteko kezka txatxuak burutik kendu eta arintzen zarela?
Egunero ikusten dituzu hildakoak, zure lagunak tartean. Sufritzen duzu, benetan, baina heriotzak ez dauka hemen daukan dimentsioa. Ez da halako tragedia. Gerrak aldatu egiten zaitu.
Zu zertan aldatu zintuen gerrak?
Gezurra badirudi ere, gerrak humanizatu egin ninduen. Benetan. Amorrua sortzen zaizu hainbeste hildako ikusita, baina goikoekiko amorrua da: estatubatuarrei, eta El Salvadorko armadako agintariei. Halakoek ez dute bizitzeko eskubiderik, gaur bezala, Sirian, Iraken eta Afganistanen egindakoak egin ondoren. Baina soldaduak, jende xehea... gorrotoa kendu zidan gerrak. Derrigortuta eraman zituzten soldadu asko, inguruetako baserrietatik. Gerrillarion artean ere, humanizatu egin ziren gauzak: hasieran internazionalistok ez genuen armarik hartu nahi, baina, azkenean, eramaten genituen, nahiz eta ez ibili hor tiroka lehen lerroan.
Bake akordioen ondoren (1992), El Salvadorko burkideek galdetzen zizuten 80.000 hildako kostatu zuen gerrak merezi izan ote zuen. Eta baietz esan zenien. Zergatik?
Hango jendea oso alaia zen gerra garaian. Gerra bukatu eta gero joan nintzenean, jendea oso triste topatu nuen. «Hutsetik hasi behar, eta, gainera, ez dugu lortu nahi genuena, ez dugu boterea hartu», esaten zidaten. Negoziazioetan ez duzu lortzen nahi duzun guztia. Gertatutakoa ikusita, gerra hartara berriz joango ote nintzen galdetzen zidaten, eta nik «zalantzarik gabe» esan nien. Pertsonaren duintasuna lortu genuen; aurretik, edonor hartu, eta hil egiten zuten bide bazterrean; alderdiak eta sindikatuak legeztatzea lortu genuen. Ez genuen boterea hartu, baina ate bat ireki genuen boterea hartzeko. 17-18 urte igaro behar izan ziren FMLNk hauteskundeak irabazteko, eta oraindik ere ez du boterea hartu. Botere ekonomikoa eskuinak du. Baina gauza asko lortu dira.
FMLNko etika batzordeko kide izendatu zintuzten (atzerritar bakarra zinen hor). El Salvadorko gaurko presidentea Salvador Sanchez Cerenekin ibili zinen gerrillan. Oraindik Laura esaten dizute askok han?
Oscar Ortiz presidenteordea ere gerrillakide izan nuen, eta Violeta Menjivar Osasun ministroa ere bai. Azken hori izan zen neure lehen kontaktua gerrillan. Gobernua hartu, eta traje eta gorbataz jantzita ikusi nituen lehen aldian, barregurea eman zidan. «Zorionak, ministro jauna», esan nion bati [barrez]. Euskal Herrira ere helduko da hori. Ez dakit noiz, ordea.
Langile borroka erabat indargabeturik ikusi zenuen Euskal Herrira itzuli zinenean 1986an?
Sei urtean sekulako aldaketa. Guztiak etxeak erosita edo erosten, Aste Santuko oporrez hitz egiten... «Hemen non dago burgesia eta ezkerraren arteko aldea?», galdetu nion bati.
Hemen jendea El Salvadorkoa baino pobreagoa iruditu zitzaizun. Nolatan?
Hemen ez zen hitz egiten mamia dituzten gauzez, bakarrik gauza banalez. El Salvadorren jendea zoriontsuagoa zen. Baina, orain, han ere, desarrollismoaren bide horretan doaz.
Han gerra, eta hemen ere, bakerik ez. Udalbiltzan aritu zinen, eta gertutik ikusi zenuen 2003ko operazioa. Zer da Udalbitza zuretzat? Zer izan beharko luke?
Euskal Herrian botererik handiena izan dezakeen erakundea da Udalbiltza. Sekulako ahalmena du. Arazoa da guk geuk ez dugula sinesten. Jende askok ez du sinistu oraindik. Zinegotziari konpromiso handia eta eguneroko lana eskatzen dio. Baina lan horrek fruitu handiak emango lituzke. Udalek eta zinegotziek piztu behar dute: horiek egon behar dute lehen lerroan, alderdien aurretik.
Bake akordioa El Salvadorren, bake ituna orain Kolonbian. Zergatik ez dago halakorik hemen?
Hemen prozesuarekin hasi ginenean, FMLNko batek esan zigun: «Espainiako Gobernuarekin ez duzue ezer lortuko». Eta ez genion sinistu orduan, baina... Ez dugu jakin herriaren indarra bideratzen.
Esaten zuten ETA oztopoa zela, eta paretik kenduz gero gizartearen indarrak gainezka egingo zuela. Non dago indar hori?
Estatuak indargabetu egin du. Agian lehenago izan bazen... Ez dakit. Edonola ere, ni beti izan naiz optimista. Baina asmatu beharko genuke.
Ezagutzen zaituztenek esaten dute beti izan zarela dogmatismoaren aurkakoa. Gerran ikasitakoaren ondorioz?
Lehenagotik ere bai. Aita ere halakoa zen. Bi urte eman ditugu elkarbizitzako foroan Azpeitian, eta horrek asko irakatsi dit. Kultura politiko berria behar dugu. El Salvadorren ere ez dute lortu oraindik: lubakiak daude. Hemen badirudi ari garela pixkanaka.
Sekulakoak pasatu eta gero, zoriontsu ikusten zaituzte. Zein da sekretua?
Pentsatzen dudana eta praktika elkartzen saiatu naiz beti, eta horrek berorrek ematen dizu zoriona. Zeuk erabakita egitea gauzak, ez eta ingurukoek bultzatuta.
Alde batetik diziplina handikoa zarela diote, eta, bestalde, oso librea. Nola uztartzen dira ezaugarriok?
Gaztetan diziplinatuegia izan nintzen, eta horrek arrazoia eta sentimenduen arteko kontraesanak sortzen zizkidan. Pixkanaka ikasi nuen biak bateratzen. Ez da erraza, baina bizitzak erakutsi egiten dizu.
Jendeak ezagutzen du El Salvadorren 1984. urtean hildako Pakito Arriaran, bikotekide izan zenuena. Baina zure historia ezkutuan izan da orain arte. Gehiegizko diskrezioa ez al da txarra batzuetan?
Emakumeen esperientziak berreskuratu behar dira, geure lana ez delako baloratzen. Horrela konbentzitu ninduten libururako kontatzeko. Garai batean ezin zenituen gauza asko kontatu, eta ni neu ere ez naiz izan gauzak kontatzekoa. Neure historia ez zait inoiz aparta iruditu.
