«Ez dut uste egin dudana hain bitxia edo arraroa denik»

Dutxatzeko, jateko eta azokara joateko tarte bat hartzen du, bai, baina bestela egun osoa «bakartuta», idazten eta irakurtzen, igarotzen du Elena Poniatowskak (Paris, 1932). Mexiko Hiriko Chimalistac auzoko bere etxeko egongelan, behintzat, ez dago liburu bakar bat gehiagorentzako tokirik. «Tira, ez ezazu pentsa, zinemara ere joaten naiz bi astez behin edo». Baina bizimodu hori eramatearen ondorioz, ziurrenik «gauza atsegin askori» uko egin behar izan diela iruditzen zaio. 60 urte daramatza kazetaritzari eta literaturari emanda, eta, kronika periodistikoak, eleberriak, antzezlanak eta poesia liburuak batuta, eguneroko bizitzaz, borroka sozialez, bidegabekeriez eta emakumezkoez mintzo diren ia 50 liburu kaleratu ditu. Hamaika sari eman dizkiote horren guztiaren ondorioz, eta 2014an jasotako Cervantes saria da, ziurrenik, denen artean entzutetsuena. Indar gutxiago duela-eta, bere osasunarekin arduratuta dago, baina lan egiteko gaitasunari eusten dio. «Ez dut inoren zama izan nahi. Oinez ibiltzea bihotzarentzako ona dela diote...». Telebista ikusten al duen galdetu dio kazetariari. «Izan ere, beste molde bateko telebista bat edukiko bagenu, bestelakoa litzateke Mexiko». Berak erantzun dio galderari.

Saiakera multzo bat da Las indómitas (Seix Barral) zure azken liburua. Horretan ere, ia zure obra osoan bezala, emakumezkoez mintzo zara. Intentzio jakinen batekin egiten al duzu hautu hori?

Mexikon ahaztuta daude emakumezkoak, inoiz ez dituzte kontuan hartzen, inoiz ez dituzte oroitzen. Beraz, iruditzen zait inportantea dela haietaz hitz egitea, haiek oroitzea.

Mexikon emakumezkoa izatea beste toki batzuetan baino zailagoa al da?

Zaila da, emakumezkoak, finean, bigarren mailakotzat hartzen dituztelako. Baina emakumezkoa elementu lotzailea da Mexikon; herrialdea milaka zatitan puskatuko litzateke emakumezkorik ez balego... Emakumezko gutxik dituzte kargu garrantzitsuak hemen... Bai, noski, Mexikon ere badaude, legebiltzarrean-eta emakumezkoak, baina, oro har, gizonezkoek aukeratzen dituzte, eta gizonezkoek ezarritako kanonak betetzen dituzte.

Zuk, familia aristokratiko batekoa izanda, izan zenuen bizitza, printzipioz behintzat, erosoago bat edukitzeko aukera. Zergatik erabaki zenuen, zuk zeuk noizbait esan izan duzun moduan, «ameslari baldarren» alboan ibiltzea?

Nire bizitzan greba handiez, grebalariez, garestitasunaz, espetxean daudenez, umeez... arduratu naiz. Gai sozialak landu ditut batez ere. Mexikon izugarrizkoa da klase sozialen arteko aldea.

Ez da ohikoena, ordea, zeurearen gisako tradizioa daukan familia bateko kide bat desberdintasun sozialez arduratzea...

Nik, beharbada, ezin diezazuket azalpen bat eman, baina esan diezazuket joera hori eduki dudala eta daukadala. Ez dut uste, ordea, hain bitxia edo hain arraroa denik egin dudana... Hala gertatzen da.

Kazetari hasi zinen 1950eko hamarkadaren erdialdean, eta Novedades egunkarian argitaratu zenituen hamaika kronika urbano, Mexiko Hiriko txiroen bizimodua azalduz. Kontzientzia politikoa orduan piztu al zen zure barrenean?

Orduko Mexiko hartan pentsatzen zen emakumezko kazetaria baldin bazinen oraindik ere hemengo egunkari askotan existitzen den sail batera, Sociales deitutakora, destinatuta zeundela. Sail horretan agertzen dira politikariak, bankariak-eta, eta erakusten dituzte ezkontzeko adinean dauden haien alabak. Ni, emakumezkoa naizenez, automatikoki sail horretara bidali ninduten. Baina erakusten bazenuen kazetaritza gustatzen zitzaizula eta geratzeko prest zeundela, Politika sailera bidaltzen zintuzten; horixe gertatu zen nire kasuan.

Klixe askoren kontra borrokatu behar izan al zenuen?

Bai, gaztetan bai, eta oraindik ere indarrean daude klixe horiek [Labrador arrazako Shadow izeneko zakurrak hirugarrenez jauzi egin du kazetariaren gainera, eta Poniatowskak esan dio: «Atzera, atzera! Hor etzan edo bestela kanpora!»]. Emakumezko askok, ordea, pentsatzen dute klixe horien arabera definitzen dituztela beren buruak, eta, agian, gizartea dela arrazoi duena.

Zure etxekoek ez omen zuten oso gustuko zu beste klase sozial bateko jendearekin ibiltzea...

Haiei iruditzen zitzaien kazetaria baldin bazinen zerbait saldu nahi zenuela, eta zerbait saldu nahi izatea gustu txarrekotzat zeukaten. Araua ondokoa zen haientzat: ondo hezitako norbaitek ez du zer esanik ematen.

Garai hartan ezagutu zenuen Josefina Bohorquez, eta hark inspiratu zintuen zure liburu ospetsuenetako bat, Hasta no verte Jesús mío (1969), idaztera.

Garbitoki batean ezagutu nuen, hitz egiten aditu nuen, eta sorgindu egin ninduen. Elkarrizketatzea proposatu nion, eta berak traba asko jarri zituen, egun-argitan lan egin behar zela iruditzen zitzaiolako, eta nik, hain zuzen, lan egitea eragozten niolako.

Bohorquez elkarrizketatu zenuenean, lan horiek, garbitokikoaren modukoak, esaterako, desagertzera edo, behintzat, hobeto ordainduak izatera joko zutela pentsatzen al zenuen?

Ez nekien garapena nolakoa izango zen, baina pentsatzen nuen berdintasun soziala handiagoa izango zela etorkizunean. Uste dut, ordea, hori ez dela gertatu.

Bi urte geroago kaleratu zenuen La noche de Tlatelolco. Testimonios de historia oral (1971), ikasleen kontra Mexikoko Gobernuak 1968ko urriaren 2an agindutako sarraskiari buruzkoa. Nola erreakzionatuko luke botereak halako beste protesta bat gertatuko balitz?

Tira, oraindik ere manifestariak jotzen ditu botereak... Tlatelolcokoa gertatu zen, Ciudad Juarezeko hilketak... Eta, duela gutxi, Ayotzinapako izugarrikeria. Badakigu, gainera, herrialdean milaka eta milaka hobi klandestino daudela.

Beste biolentzia molde bat da egungoa.

Biolentzia hori estalita bezala gertatzen da; adibidez, ezkerraren aurkako biolentzia. La Jornada bezalako egunkari batek eskuineko egunkariek baino zailtasun gehiago dauzka [egunkari horren sortzaileetako bat da bera]. Biolentzia molde bat da hori.

Zutaz diote «abandonatutakoen ahotsa» zarela, «kazetari errebeldea», «politikoki konprometitua». Etiketa horiek zamatzea pisutsua al da?

Ez, hori ez da zama bat, baina kontuan hartu 84 urte ditudala, jada ez dudala lehengo indarrik. Oso zorrotza naiz neure buruarekin, baina apur bat tristatzen nau gorputzak erantzuten ez didala ikusteak.

La noche de Tlatelolco. Testimonios de historia oral-en harira sari bat jaso zenuen, baina uko egin zenion, eta eskutitz batean ondokoa galdetu sarraski hura agindu zuenari, Luis Etxebarria orduan Mexikoko presidente zenari: «Nork sarituko ditu hildakoak?». Literaturaren egitekoetako bat da ezarritakoa zalantzan jartzea, adibidez, baina boterea desafiatzeak ondorioak eduki ohi ditu.

Nik ez dut inolako harremanik boterearekin. Duela gutxi jakin ahal izan dut Mexikoko Poliziak nire mugimenduak jarraitu zituela 45-50 bat urtez. 1965ean, esaterako, idatzi zuten Austriara joan nintzela armen kontrako mintegi batera, komunista nintzela. Beste batzuk ere zelatatu zituzten: Carlos Monsivais, Luis Villoro... Arraroa da dena, txosten horiek irakurri ahal izan ditudalako. Halere, esango nuke gutxi ordaintzen zietela zelatatzen nindutenei, akats asko egiten zituztelako; txostenen idazketa, gainera, traketsa zen oso [umorez]. Inoiz ez nintzen kontziente izan.

Laudatzen zaituzte, baina baita sutsuki kritikatu ere. Luis Gonzalez de Alba idazleak ondokoa esan zuen 2013an: «Jada ez ditut Poniatowskaren iritziak irakurtzen, txalo erraza dutelako helburu».

Tlatelolcori buruzko liburua argitaratu nuenean, berak gai berari buruzko Los días y los años (1971) liburu bikaina kaleratu zuen. Ikasle mugimenduaren barruan eduki zituen bizipenak kontatzen ditu lan horretan. Kartzelan ere egon zen... Ni, aldiz, kazetaria nintzen. Berari zeharo onartezina iruditzen zitzaion kazetari batek berak baino liburu gehiago saltzea. Nire liburua ahots askorekin osatutako mosaikoa da. Gorroto ninduen. Mexikarrei, dena den, ipuin bat irakurtzea baino askoz ere gehiago interesatzen zaie politika. Nik, behintzat, ahal dudan bitartean produzitzen jarraitu nahi dut.

Ipuingileen tradizioa badago bada...

Bai, Juan Rulfo eta Juan Jose Arreola, adibidez, ipuingile handiak dira. Mexikon, dena den, genero oso garrantzitsua da kronika, errealitateak hemen, kronika bat egiten baduzu, nobela gainditzen baitu. Mexikarrek, oro har, liburu irakurterrazak nahiago dituzte; beraz, ni, agian, erraza naiz zentzu horretan...

Beste batzuen esanetan, kulpa sentimendu bat daukazu printzesa jaiotzeagatik, eta horregatik idazten duzu kontu sozialez. Zeure burua zenbatetan justifikatu behar izan duzu?

Batek hezkuntza katoliko sendo bat daukanean... Nik hiru urte pasatu nituen mojen komentu batean, AEBetan, eta halakoetan kulpa sentimendu bat barnera dezakezu, eta zeure buruari galdetu: «Beste batzuek zergatik ez dituzte nik dauzkadan pribilegioak?». Tira, aztertuko dute joera hori hemendik urte batzuetara, baldin eta norbaitek aztertu nahi badu. Igual zerikusia dauka norberak jasotako heziketarekin, ez dut ukatzen.

Zure lagun intelektualetako batzuek ezkerretik eskuin neoliberalerako bidea egin dute. Nola bizi izan dituzu prozesu horiek?

Hori, oro har, gobernutik deitzen dituztelako gertatzen da. Argi dago gobernu bakoitzak aholkulari argiak, besteen aurrean bermatuko dituen pertsonak behar dituela. Esaterako, «Octavio Paz nirekin badago, nire gobernua ona da», esan dezakete.

Lagunekin horri buruz hitz egin al duzu?

Ez. Europako hainbat herrialdetan gertatzen den bezala, intelektualak berea idazten du, eta gutxi parte hartzen du bere herrialdeko bizitza politikoan. Badira, dena den, muturreko kasuak; esaterako, Michel Houllebecqena.