OINAZEAZ: ESAN EZIN DENIK GABE

Zuriz jantzita, Felix Zubia. Agur beroa egin dio Donostia unibertsitate ospitaleko harreran Anjel Lertxundi idazleari. Ezagunak dira lehendik biak, eta interes handiz hartu dute eritasunez, heriotzaz eta pazienteen autonomiaz elkarrekin mintzatzeko proposamena. Zaintza intentsiboetako unitateko bilera gela batean egin dute solasaldia, airean mediku eta erizainentzako oharrak megafono bidezko sistema baten bidez entzuten diren bitartean. Aurretik, erietxeko hainbat tokitan argazkiak egin dizkie argazkilariak: minez eta esperantzaz beteta egon ohi diren korridoreetan, ohe aldamenetan.

Beldurrik gabe hitz egin izan duzue biek, jendaurrean, gaitzaren eta heriotzaren inguruan. Nola hartzen du, oro har, jendeak?

ANJEL LERTXUNDI (A.L): Nik ez dakit gauza hauek orokortu daitezkeen, baina euskal gizartea, bereziki, oso zurruna izan da bere sentimenduen agerpenean. Nolabait, zera, lizunkeria bat balego bezala sentimenduen agerpenean. Orduan, zailagoa egiten da, zentzu horretan. Eta, gainera, aitortza egiten duzun tokia ez bada urbe bat, ez bada metropoli bat, baizik eta gizarte txiki bat non gehienok elkar ezagutzen dugun, badago hor barrera bat zailagoa egiten duena. Baina gero badago, baita ere, barrera pertsonala; zuk zeuk nolako harremana izan duzun jorratu nahi duzun gaiarekin, eta hor zeure baitan ez badaukazu mekanismorik barrera hori puskatzeko, oso zaila izango duzu argitasun minimo batez aurrera ateratzea. Egia da gero eta gehiago estimatzen dituela gizarteak halakoak. Azkeneko nire liburuarekin [Zu, emazteari minbizia diagnostikatu ostean idatzia] ia nire ibilbide literario osoan baino oihartzun handiagoa lortu dut. Baina ez dator literaturaren mundutik soilik; dator, batez ere, sufritzen ari diren eta halako kasuren bat izan duten horietatik. Horrek erakusten dizu jendeak sentitzen duela premia gauza horiez hitz egiteko. «Zer gogorra idatzi duzuna», esango dizute. «Baina zer mesede egin didan».

FELIX ZUBIA (F.Z): Nik esango nuke badagoela premia bat honi buruz hitz egiteko, eta, batez ere, entzuteko. Nik bi edo hiru hitzaldi eman izan ditut gaiari buruz, ez gehiago, eta, eman izan ditudanetan, jendeak bukaeran asko eskertu du. Bi profiletako jendea dela esango nuke; batzuk dira heriotza oso hurbil duten pertsonak. Bigarrenik, 35-40 urteko jendea, esperientzia bat bizi izan dutenak, gurasoekin gehienak, esperientzia ez oso gozo bat, eta hori kanporatu edo azaleratu nahi dutenak; barruko korapilo hori hor daukatenak. Badago horri buruz hitz egiteko premia, baina ez dago non esan. Kalean, lagunartean, hasten bada, esango diote: «Orain ere gauza triste horiekin? Isilik egon hadi». Beraz, non adierazi? Eta badago horri buruzko mugimendu bat. Aulki hutsak dokumentalak egindako ibilbidea, esate baterako, hortxe dago.

Sendagileek kontsultan jakinarazten dituzuen diagnostikoak izaten dira usu prozesu aski zailen abiapuntua. Nola bizi du une hori medikuak? Eta gaixoak?

F.Z: Diagnostikoak beti buelta bat dauka. «Larria da, eta erremedioa du» esatea gauza bat da; «larria da, eta erremediorik ez dauka» esatea, beste bat. Beti pixkanakako prozesu bat izan beharko lukeela esaten da, ez kolpetik botatakoa, eta pazienteak entzun nahi duen neurrian. Aurrena esan dezakezu: «Konkor bat daukazu, eta ez dakigu ona edo txarra den». Batzuk isildu egiten zaizkizu, eta ez dizute ezer ere esaten; eta zuk, beharbada, eman egin behar diezu gehiago. Eta beste batzuk, berriz, berehala hasten zaizkizu: «Eta txarra bada?», «Nondik dator?»... Horiei badakizu gehiago eman behar diezula. Nik uste dut mezuak beti izan behar duela, ahal denean behintzat, errealista baina ikuspegi baikorrarekin. Ezin diozu pertsona bati lehen egunetik atea itxi. Gezurrik esan gabe, baina beti bidezidor bat utzi behar diozu... Pertsonen konfiantza halaxe irabazten da.

A.L: Pazientearen aldetik sortzen da halako menpekotasun bat. Medikua gustuko badu, ikusten badu bere gauzak seriotasunez hartzen direla, halako menpekotasun bat sortzen da, beharrezkoa, eta sekulako mesedea egiten diona pazienteari... Ematen du menpekotasuna esaten duzunean zerbait txarra dela, baina menpekotasun hori oso ona da, zeren eta dago lotuta pazienteak leukakeen edo daukan itxaropenarekin. Badaki haren eskuetan dagoela, badaki hura gabe ezingo duela aurrera egin, eta fidatu beharra dauka. Noski, gero harreman horrek mugak baditu. Oso-oso inportantea da, esaterako, denbora; eta sistemak denborarik ez dauka. Ez gaude diruz gainezka dagoen sistema batean, eta muga logikoa da, ulergarria: baina muga da. Niretzat, berriz, deskubrimendu bat izan da, honako hau; nik aita orain dela hogei urte galdu nuen minbiziarekin, eta medikutan-eta ibili ginenean topo egin nuen jergaren nagusitasunarekin. Hori da nik ezagutu nuena...

F. Z.: Nik gogoan dut hemengo mediku ospetsu batekin ikasle nintzela, hark zer azalpen eman zion familia bati, gaixo baten emazte bati. Hasteko, non: korridorean. Eta nola: zer hizkerarekin. Adibide bat izan zen nola egin dena gaizki. Nik 23 urte nituen orduan, baina konturatu nintzen ekintza komunikatibo hark ez zuela ezertarako balio izan. Bueno, bai, balio izan zuen andre hari oraindik ardura handiagoa jartzeko, kezka handiagoa sortzeko. Hurrengo egunean, andre harengana joan, eta gizonari zer gertatzen zitzaion esplikatu nion.

Anjel, medikuak orain beren azalpenetan argiago mintzo diren itxura hartu diozu?

A.L.: Bai. Mediku asko pasatu behar izan ditugu, eta denetik dago, baina esango nuke, oro har, asko hobetu dela, eta inportantea da.

Baina orokortutako zerbait da, edo tokatzen den medikuaren gogoaren eta gaitasunen araberakoa da pazienteak ondo informatzeko ahalegin hori?

F. Z.: Lehen esaten zen medikuak paternalistak ginela, eta erabakiak guk hartzen genituela. Gaur egun, familia askotan barrerak ere badaude; askotan, gaur egungo barrera familia da. Umetuta dagoen edo umetzeko bidean dagoen gizarte batean bizi gara bizitzaren arlo guztietan; honetan ere bai, gaixoa tratatzen dugu umea balitz bezala, baina 60 urterekin. Askotan esaten da: «Informazioa niri eman, eta gero pazienteari».

Sarri ikusten dituzue halakoak? F. Z.: Egunero. Lehen, medikuak erabakitzen zuen, eta listo. Gaur egun, familiak erabakitzen du. Hori zuzena da? Zergatik tratatzen dut ume bat balitz bezala bere buruaren jabe bada eta, beharbada, bere bizitzarekiko erabaki oso garrantzitsuak hartu behar baditu?

A.L.: Bai, nik liburuan garbi jartzen dut, azkenean, gaixoa bera dela; bera da nor, nor den bitartean. Horrela ez jokatzea da, gainera, gaixo dagoenari eta gehien behar duenari askatasuna kentzea; askatasun kontu bat da. Baita ere erabiltzen da horrelakoetan duintasun hitza, baina, azkenean, duintasuna eta askatasuna oso batera doazen bi kontu dira. Heriotza. Noiz aipatzen da? Garaiz ematen zaio gaixoari datorkionaren berri? Planifikazio bat egin ahal izateko era izaten du?

F. Z.: Eman behar diogu. Egoeraren arabera izaten da; batzuetan, 48 orduko prozesuak dira, eta, hor, ez dago besterik. Baina ikuspuntua aldatu behar litzateke. Pazienteari esan behar diozu, sendagarria bada, aurrera egiteko horretan. Eta sendagarria ez bada, zer epe izango duen gutxi gorabehera, eta zer kalitaterekin, berak ikusteko zer egin nahi duen epe horretan. Esaterako, pertsona batek hiru hilabeteko bizi itxaropena badu, hilabete irabazteko kimioterapia ematea, nire ustez, astakeria bat da. Hobe da hiru hilabete horietan bizi kalitate on bat izatea eta gelditzen zaizkion gauzak egitea... Baina, askotan, ikuspegi horretan ez gara sartzen. Medikuok esaten dugu: «Hiru hilabete dauzkazu; kimioa emango dizut, lau bizitzeko». Eta zergatik ez gara pertsonarekin jartzen? Eta esaten diogu: «Hau daukazu, aukera hau daukagu, baina hiru hilabete hauetan ospitalera sarri etortzen ibili beharko duzu, eta ez duzu beste gauza batzuk egiteko denborarik izango, edo aukera hau daukazu». Hor badago zulo bat oraindik ere: pertsonen bizi ikuspegian ez gara sartzen, alde horretatik ez gara humanizatzen.

A.L.: Beharbada, medikuen betebeharra izan delako beti jendea biziaraztea. Horren arabera, zuek gehien menderatzen duzuena da teknika, eta teknikak esan dezala.

F.Z.: Nik uste dut medikuntza modernoaren akatsetako bat hori dela. Teknifikazioak-edo arazoa ikustera zaramatza, baina ez pertsonaren osotasun bat. Paziente batzuek esaten dizute nazkatuta daudela. Beharbada, nazkatuta dagoenari alferrik luzatzeak ez dauka zentzurik. Noski, horrek karga emozional handia dakar...

A. L.: Kazetariarena egingo diat. Esaten ari haizenak zenbateko lotura zeukak fakultatean ikasitakoarekin eta hi haizenarekin?

F. Z.: Fakultatean ez da hori ikasten. Hori norberak egiten duen ibilbide bat da. Jakina, ez denez irakaskuntza arautu bat, eta sistemak ere laguntzen ez duenez, eta osatzen ez denez, askoz ere errazagoa izaten da teknifikazioaren bidetik joatea: hori, matematikoa da, eta bukatu da arazoa.

Heriotza. Pairamendua. Hitz horiek hartzeko modua urteotan asko aldatu dela uste duzue?

A. L.: Badago elementu bat oso-oso inportantea: heriotzaren banalizazioa. XIX. gizaldian heriotza aipatzen zenean, aipatzen zen gorabehera serio baten moduan, baina ja Tarantinoren pelikula batean ikuslea hasten denean zenbatzen 107 edo 117 hildako, halako banalizazioa bat dago, eta, nolabait, txertatu egiten gara. Gero, telebistatik jasotzen ditugu gerren zerak... Telebista itzalitakoan, ez dugu aipatu ere egin nahi hitza.

Paradoxa da, ezta? Zeren, heriotzaren banalizazioa hor dago, eta, era berean, tabu bat da usu gizarte honetan heriotza...

F. Z.: Ez baduzu banalizatzen, hurbilekoa ere ezin duzu banalizatu: ezin duzu ezkutatu. Ez baduzu jolas bat bihurtzen, inguruan daukazunean ere begiratu egin behar duzu...

A. L.: Heriotzaren prozesuaren ondoren, askotan segitzen da ezkutatzeko prozesu horretan. Ezkutatzeko prozesu bat eskaintzen du, esaterako, beilatokiak. Ahal den azkarrena bukatzeko nahia egoten da, dolu kontuekin-eta ere lehenbailehen bukatzekoa. Eta zein da horretarako bidea? Isiltzea. Behin heriotza bat gertatzen denean, handik bi egunetara, inork ere ez du aipatzen... Tabu balitz bezala izaten da, eta zuzen-zuzenean sufritzen ari denak doble sufritzen du, normaltasunik ez zaiolako ematen egoerari.

Sufrimenduarekin eta gaixotasunarekin ere antzera egiten da usu, ezta? Zorion perfektu baten irudia islatu nahi izanaren joera sarri nagusitzen da...

F. Z.: Bai, eta mezu faltsu bat ere bai: teknologiak dena dezakeela, eta gaur egun dena sendagarria dela. Hori gezurra da, baina ideia hori oso zabalduta dago.

Jarrera on eta baikor batek izan ditzakeen eraginei buruz ere usu hitz egiten da, ezta? Zenbaitetan bide infantilista batetik...

F. Z.: Jarrera ona ez da hau: «Dena posible da». Jarrera ona da: «Nik, ahal dudan neurrian, nire esku dagoen guztia egingo dut. Ezin badut, horrekin bizitzen jarriko naiz». Gaur egun pentsatzen da bizi itxaropena 80 urte inguru bada 60 urterekin gehienok gaixotasun kroniko bat izango dugula. Hori ez badugu modu natural batean eramaten...

A. L.: Adinaren luzatzearekin gertatzen ari den beste fenomeno bat da belaunaldi oso bat dagoela zaharren kargu, eta justu orduantxe jubilazio buelta horretan-edo deskantsua edo izan behar lukeenean dago entregatuta horretara, eta ailegatzen zaio bere zahartzaroa. Luzamendu hori morrontza izugarri bat da; 90 urteko pertsona behartzen ari da belaunaldi oso bat bera zaintzera. Hor soluzioak oso zailak dira, baina hori da gertatzen ari zaiguna. Hor badago belaunaldi oso bat zaharrekin eta umeekin, bilobekin.

F.Z.: Hor egon zen ahalegin bat: Mendekotasun Legea. Nik ez dakit ona edo txarra zen, baina beharrezkoa bai. Mendekotasun izugarriak ikusten ari gara, ezintasun handiak. Gaur egungo osasun arazo asko ez dira osasun arazoak: gizarte arazoak dira.

Bioetikoak usu ez datoz bat: heriotza duina deitu behar zaiola esaten dute batzuek. Heriotza onaz ari dira besteak. Zuen ustez, dena delako horrek zer-nolako ezaugarriak behar ditu?

F. Z.: Ufa... Ez dakit. Nik oraintxe semea daukat 4 urtekoa, eta amona hil zaigu berriki. Esan zigun berak ez duela zerura joan nahi, inor ez delako bueltatzen. Aukeratzerik ez dago, baina nik ezagutu izan ditudanen arabera, izan behar du heriotza kontziente bat, bizitzan ibilbide bat egin eta gero, eta inguruarekin bakean. Ahal dela, behintzat, agurrak eginda, agur pertsonalak, eta norberarenak ere bai munduarekin.

A. L.: Orain dela astebete-edo [uztailaren 21ean egina da solasaldia] Amatiñok bere blogeko sarrera batean kontatzen zuen bere lagun bat hil zela; semearekin basoerdi bat-edo hartu eguerdian, siestara joan, eta hantxe gelditu zela. Kontatzen du lagun artean nola esaten egon ziren: «Nik heriotza hori nahi nikek», eta horrelako gauzak. Eta Amatiñok esaten du, eta ni guztiz bat nator hark dioenarekin, nola berak nahi lukeen bere heriotzaren testigu izan. Zure mundualdian momenturik inportanteena hori da, zeren mundualdiaren bukaera dela esaten zuen, eta Ni inkontziente, ni tonto egoterik ez lukeela nahi une horretan. Esaten zuen, gainera, une horretan bere burua probatu nahi lukeela egoeraren aurrean. Heriotza duina baino gehiago da: Ni duin horren aurrean. Eta diferentea da. Nik heriotza duina zentzu horretan ulertzen dut.

Norbera bere buruaren jabe izatearekin, ezta?

A.L.: Norbera jabe izatearekin. Eta, baita ere, ezagutuko ditut orduan nire mugak bizitza guztian baino askoz ere gordinago. Eta niri beldurra ematen didana da, heriotzak berak baino gehiago, nik neuk heriotzaren unean neurria ez emateak. Bizitzan zehar saiatu banaiz bizitza duin bat eramaten, heriotzaren kontuan ere lortuko dudan maila hori ematea. Uste dut dela gizakiarentzat erronkarik inportanteena: heriotzarena, eta zure erantzuna zein izan daitekeen horren aurrean.

Egun, orokortuta dago azken orduan eriak, sufrimendua arintze aldera, sedatzea. Ez dago kontrajarrita mezu horrekin?

F.Z.: Ez dauka loturarik. Nik, heriotza iritsitako garaian, nahiko nuke heriotza ez izatea bi minutuko gauza bat; arnasa eten zaio, eta kito. Agur bat baldin badago, prozesu bat baldin badago, kategoria hor eman behar da, eta, hain justu, hor ikusten da pertsonaren kategoria: prozesu horretan.

Baina azken orduko mina, sufrimendua eta eldarnioak arintzea guztiz orokortutako jarduera da osasun sistemetan, ezta?

F.Z.: Hori guztiz zilegi da. Nik gaixotasun bat badaukat, eta gaixotasunak hilko banau, kategoria eman behar dut aurrez. Eta heriotza orduan hasten da, ez hiltzeko unean. Nik imajinatzen dudan heriotza ideal horretan, aukera nahi nuke munduaz agurtzeko, pertsonez agurtzeko, eta azkeneko momentu horietan, faborez, arnasa eduki ezinik ez eduki. Baina kontzeptu ezberdinak dira.

Kontzeptuak erantsiz, eutanasia eta suizidio lagunduarena. Halakoak legeztatzearen aldeko demanda bat badago kalean. Erietxeetan? Kontsultetan?

F. Z.: Oso gutxi. Nik behin ere ez dut ezagutu eutanasia eskatzen duen gaixorik. Gertatu zait gaixotasunarekin bizi ezinda eskatu izana, faborez, bukatzeko. Baina hori ez da eutanasia: hori esfortzu terapeutikoa mugatzea da, eta hori beste gauza bat da. Nik baldin badaukat gaixotasun hilgarri bat eta tratamendu bitartez ez badiot uzten gaixotasunari hiltzen, tratamendu hori etetea ez da eutanasia: gaixotasunak hilko nau. Eta onartzen dut askotan medikuak pasatu izan ohi garela tratamenduak jartzen, gaixotasunak atzera bueltarik ez duenean, eta pertsona horri kalbario bat luzatzea besterik ekarri ez duenean. Baina eutanasia kasurik nik ez dut ezagutu. Eutanasia bat litzateke adieraztea: «Nik horrela bizitzen ez dut jarraitu nahi...».

A.L.: Jose Luis Sampedroren kasua, esate baterako....

F. Z.: Eutanasia bat izan zen. Hark ez zeukan gaixotasun hilgarri bat, bai mugak jartzen zizkion gaixotasun bat, baina ez hilgarria. Famatua egin zen kasua, baina nik ez dut ezagutu eutanasia eskerik.

Ez da legeztatu behar, beraz?

F. Z.: Gehiago iruditzen zait telebistarako egindako debate bat, espektakulura begira egindakoa, debate erreal bat baino. Urtean zenbat kasu leudeke Euskal Herrian? Zero? Bat? Nik hamazazpi urtean ez dut bakar bat ezagutu. Zer ari gara espektakulu bat egiten benetan horrenbesterainokoa ez den arazo batekin? Hori txarra iruditzen zait. Gaiarekin lotutako kontzeptu guztiak nahasten ari gara jendeari beldurra sartzeko? Jendeari beldurra sartzen esfortzu terapeutikoa mugatzeko garaian? Jendeari beldurra sartzen sedazioa jartzeko garaian? Askotan entzuten dugu: «Ez, morfinarik ez jarri», «Nik eutanasiarik ez dut nahi»... «Aizu, hau ez da eutanasia», esan behar zaie. Eta ulertzen dizute. Baina hori guztia ez argitzeak kalte egiten dio heriotza duinari. Hor kontuz ibili behar dugu. Ni prest nengoke eutanasia legeztatzeko baldin eta aurrez depresiorik ez baldin bada, pertsona horrek garbi adierazi badu bere nahia, eta bestelako irtenbideak baztertu baditu.

Kasu bakanak diozu. AEA alboko esklerosi amiotrofikoak jotako gaixoak badira, adibidez, eutanasia legeztatzearen eske...

F. Z.: Nik hor duda daukat hori eutanasia litzatekeen. AEA bera hilgarria da. Gaixotasunak berak eramango zaitu, eta azken muturreraino itxaron behar duzu? Arnasarik gabe geratu arte?

Aurretiazko borondateen agiriak. Orokortuta daude?

F. Z.: Esango nuke orokortuago ikusi beharko genituzkeela, baina sarri xamar ikusten ditugula.

A. L.: Zuentzako ere laguntza handia duk, ezta?

F.Z.: Ikaragarria. Esaten duena bete, eta listo. Gainera, hamarretik 9,9 dira ez egiteko [tratamenduak ez hasteko edo eteteko]...

Zuk, Anjel, esaterako, baduzu antzeko zerbait?

A. L.: Ez. Baina izan da garbi alferkeriagatik, nagikeriagatik. Bestela, ez orain, aspaldiko nahia dut. Baina beti utzi egin dut, biharko.

F.Z.: Hala ere, esango nizuke papera oso ongi dagoela, dokumentuak ongi daudela, baina hori bezain garrantzitsua edo garrantzitsuagoa dela zure ingurukoei adieraztea zure nahia zein den.

Zerk sortzen du min handiagoa? Norberaren oinazeak eta heriotzaren hurbiltasunak? Edo besteenak? Ondoan daudenenak?

F. Z.: Zer esan behar diozu 40 urterekin hiltzera doan eta bi seme-alaba txiki uztera doanari? Hori da gure lanaren alde zailenetakoa. Zer esan behar diozu? Munduak jarraitzen duela. Besterik ez.

A. L.: Zaintzailearen ikuspegitik, zuk ez daukazu sufrimendu fisikorik, zurea sufrimendu psikologikoa da. Hor ezintasun handiena da komunikazioarena. Bestearengana nola heldu da kontua. Zu liburuan, azkenean, protagonista ni naiz, baina nik Zu titulua jarri nion, hain zuzen ere, planteatu nahi dudalako perspektiba horretatik zein den arazoa. Liburuko protagonista ni naiz, baina kontatzen dudana da nola iritsiko naizen berarengana. Hortik titulua. Eta ez dakit sufrimendua dei dakiokeen: sentimenduetan eragina duen egoera bat da gehiago.

Emozioen arlokoa...

A. L.: Zu lekuko zara: bai emozioen eta bai oinaze fisikoen lekukoa zara. Eta zuk badakizu orduan eta hobeto iritsi, bidea gero eta gehiago egin, zuk zeuk ere gehiago ere laguntzea izango zenukeela. Baina imajinatzen dut medikuei ere gauza bera gertatuko zaizuela...

F. Z.: Hor kontua da komunikazio kanala nola jarri frekuentzia berean. Nola gauza bat esandakoan, denek hori bera ulertu. Giza harremanetan, oro har, zailtasunik handiena hori da, eta gaixotasunean, are eta gehiago. Gaixoak ere askotan gorde egiten ditu bere kontuak: aldamenekoak ez sufritzeagatik, ez dizkio esaten.

A. L.: Ez dira bakarrik, gainera, besteak ez sufritzeagatik egindakoak. Hainbeste gauza dira denoi eragiten digutenak: pudoreak, ez dakit zer... Barrurako gordetzen ditugun gauzak, bestela ere gure eguneroko bizitzan komunikatzen ez ditugunak. Horiek guztiak azaleratzeko orduan faktore askok izaten dute eragina.

Hasierara itzuliz. Garrantzitsua iruditzen zaizue gaiaz aritzea...

A. L.: Bai. Tabuak dauden tokian ez dago gizarte sano bat; tabuak orduan eta gutxiago, orduan eta pisu gutxiagodunak, hobe. Gure giza kondizioan ez al dago hiltzea? Orduan, zergatik ez dugu hitz egin behar lasai horretaz?