«Jada erreala ez den gatazka baten mamuekin bizi gara»

«Asasinatu» baten biloba da Gregorio Armañanzas Ros psikiatra (Lizarra, 1953). Lizarrako udaltzaina zuen aitona, eta, 36ko kolpearen ostean, atxilotu, kartzelatu, eta hil egin zuten. Ez dakite non dauden haren gorpuzkiak. Bere familian beti jakin dute zer gertatu zen, baina nabarmendu du etxe askotan isiltasuna nagusitu dela. Fantasmas de nuestra guerra (Eunate, 2015) eleberriarekin, isiltasun horiek urratzen saiatu da, besteak beste. Nafarroako fusilatuen senideen Affna36 elkarteko kide ere bada.

Ofizialki, 36ko gerra 1939an amaitu zen. Gero etorri ziren Francoren ia 40 urteko diktadura eta haren errepresioa. Emozionalki, bukatutzat eman al dezakegu?

Ez dakit amaitu ote daitekeen ere. Baina nik ahal dudan guztia egingo dut behingoz buka dadin. Gizakiok nola funtzionatzen dugun ezagutzen dut, eta badakit traumak bukatzeko zer egin behar dugun. Baina gerra zibil batek eragiten duen trauma kolektiboa... horrek gaina hartzen dit neuri ere.

Biktimen ondorengo bakoitza egoera pertsonal jakin batean dago: batzuek mina dute; beste batzuk ernegatuta daude; beste zenbaitek, berriz, gorrotoa sentitzen dute... Hori dena errespetatu egin behar da. Eta espazio bat eman behar zaie sentimendu horiei: publikoa eta, ahal dela, partekatua. Horrela errazago gaindituko da. Esaterako, amorruari bide eman behar zaio. Eta mendekua hartuta. Modu sinbolikoan, betiere.

Kolektiboki egin behar zaiola aurre, alegia.

Maila asko daude. Bata kolektibo-soziala da, plano politikoari lotuagoa. Bestea, familiakoa, psikologiari lotuagoa. Baina trauma oso kolektiboa da. Eta batzuetan, soilik plano politikoan kodifikatzeak eten egiten du plano emozionala lantzeak —egia da, bestalde, batzuek bide horretatik aireratzen dutela beren sufrimendua—.

Baina neurri kolektiboak hartzeko erabaki politikoak beharko dira, ezta?

Kolektibora iristeko espazioak sortu behar dira. Segurtasun espazioak. Edonor, ez dakit noren seme edo alaba izateagatik gaizki tratatua sentituko ez den toki bat.

Herri honetan oso kontuz bili gara elkarri seinaleak bidaltzen ez gaitezen nahastu. Ez dezagun halako batean jakin, behin lagun eginda, beste horren familia gurearen kontrakoa zela. Aurrena, pertsonalki egin behar da lan hau; gero etorriko da sozialki egitearena. Agenda asko zehaztu gabe.

Nork gidatu beharko luke lan hori? Herri elkarteek?

Bi ahoko ezpata da hori. Talde politikoen interes politiko eta ideologikoek lagundu egiten diete biktimen kolektiboei, dela 36ko gerrako biktimei, dela ETAren biktimei. Baina elkarte horiek berek manipulatu egiten dituzte biktimak interes ideologikoen mesedetan.

Nik ez dut berriro ere biktima bihurtu nahi. Nik ez dut nire aitonaren hezurrak arma gisa erabiltzerik nahi. Gogaitu egiten nau alde batek eragindako hildakoak eta besteak eragindakoak konparatzen hasteak. Zeren eta jada ez baitugu sufrimendua partekatzen; sufrimendua erabili egiten dugu borroka politikorako.

Memoria historikoaren elkarteak ez gara elkarte politikoak. Gatazken biktimak gara, sufritzen ari garen gizakiak, eta sufrimendu hori partekatzeko espazio baten eskubidea dugu. Defendatzen gaituzten ideologietatik harago. Baina ni memoria historikoan ibiltzeak hainbat mamu azalaraz ditzake; batzuek pentsa dezakete ni mendeku bila nabilela...

Biktimak alde batean eta bestean bereiztearen kontra zaude.

Maila politikoan bi bando daude, baina, hemen, sufrimenduaren mailan, biktimak daude, errudun sentimendua dago, lotsa, umiliazioa... Min hori partekatzeko espazio bat behar da.

Behin Lizarra aldean antolatu zuten tailer batean parte hartu nuen. Han, faxista baten ondorengo batek barkamena eskatu zuen. Hark antolatu zuen hitzordua. Nire ama eta bera bezalako alargun gehiago izan ziren bertan. Ezohikoa izan zen. Lasai hitz egin genuen, eta elkarri entzun. Gizakiak bezala.

Belaunaldiz belaunaldi pasatu den beldur bat dago, 36ko gerraren fantasiarekin lotua. Gerra nola bizi izan zeneko fantasia da hori. Jada erreala ez den gatazka baten mamuekin bizi gara.

Bandoen politika horrekin jarraitzeak, ordea, egunkari gehiago saltzen ditu, boto gehiago ematen ditu.

Gerran, bizilagunak elkarren aurka jardun izanak zaildu egiten du hura garaitzea?

Gerra zibil batean are eta zailagoa da dena. Zeren eta ia guztiok baitugu senitarteko bat beste aldekoa izan zena. Isiltasuna areagotzen du horrek.

Gainera, nola sentituko ziren gure errepublikazaleak, haiek eginiko sakrifizio horiek denak ia ezertarako ez zutela balio izan ikusita? Baina isiltasuna ez da soilik biktimen ondorengoona; hiltzaileen ondorengoen trauma nik ezagutu dudan traumarik isilduena da.

Errazagoa da gerraren garaile izanda?

Irabazleek, nahiz eta astakeriak egin, errazagoa dute hori dena gordetzea. Baina emozionalki ez du balio. Egindakoa hor dago.

Beren aitona-amona faxisten errudun sentitzen diren bilobak daude; batzuk ezkerreko muturreko mugimenduetan dabiltzanak hura konpontze aldera; beste batzuek, berriz, errudun sentitzen direnez, ukatu egiten dute trauma... Modu inkontzientean, betiere. Horrexegatik da garrantzitsua jakitea familia traumek nola eragin diguten.

Gure aita-amak, aitona-amonak hiltzen ari dira eta ez digute ia ezer kontatu. Eta eskubidea dugu, gure historia eramaten ari baitira isilean.

Urteak igarotzea beharrezkoa da tabuak gainditzeko?

Beste agertoki soziologiko batean gaude gaur egun; psikologikoki sofistikatuagoak gara. Duela 50 urte ez ginen gai esateko hitzik egiten ez zuen aitonak depresioa zuela.

Gerraostean diktadura bat jasateak ere izango du eraginik.

Bai, noski. Baina ez dakit nik Errepublikan emozioez asko hitz egingo ote zen.

80 urte igaro eta gero hemen ez da inor epaitu orduan eginiko krimenengatik. Auzibideak irekitzeak lagunduko lieke biktimei?

Epaiketak egitea oso baliagarria izango litzateke. Jendea epaitu behar da, auzibideak ireki behar dira. Dena argitu behar da. Baina den-dena.

Lagun handi bat dut, 36ko gerran hildako baten semea hura ere. Sozialistek hil zuen haren aita, Madrilen. Hark ere ez zuen epaiketarik izan. Eta hura ere epaitu egin behar da. Argentinako kereilan, adibidez, ez dira sartzen horiek. Zer ari gara egiten? Guztia politizatu dugu, modurik traketsenean. Historia manipulatzen ari gara.

Barkamena eskatu behar da?

«Barkatu egin behar duzu» esatea biktimen kontrako indarkeria gehiago da. Barkatzen ez badut gaizki sentitzeak, berriz, berriro ere errudun sentitzea dakar.

Barkamena barneko lan bat da. Ez dago eman beharrik, ez eskatu. Eta ezin gara zain egon eskatzen diguten edo ez. Biktimok ez genuke sartu behar biktimaren rolean. Ahal baduzu, irten hortik.